Tri dana pakla
Pratite nas
Devetnaest godina je prošlo od trodnevnog albanskog pogroma nad svim što je srpsko na Kosovu i Metohiji. U divljanju kosovskih Albanaca koje je počelo 17. marta 2004. godine smrtno je stradalo osam Srba, teže ili lakše povređeno 143 njih, a proterano više od 4.000. U pogromu je etnički potpuno očišćeno od Srba šest urbanih sredina i devet sela.
Porušeno je, zapaljeno ili teško oštećeno 935 srpskih kuća i 10 društvenih objekata - škole, domovi zdravlja, pošte. Prema podacima Kancelarije za Kosovo i Metohiju, uništeno je 35 crkava i manastira, od kojih je 19 spomenika kulture prve kategorije, kao i 16 pravoslavnih crkava koje nisu kategorisane.
„Kristalna noć“
Pogrom nad Srbima, za koji mnogi koriste i termin „Kristalna noć“, zauvek su živote izgubili; Dragan Nedeljković (1943) ubijen je u Prizrenskoj Bogosloviji u Prizrenu; Dobrivoje Stolić (1955) ubijen je u selu Drajkovce u Opštini Štrpce; Borko Stolić (1984) ubijen je u selu Drajkovce u Opštini Štrpce; Boban Perić (1952), ubijen je u Gnjilanu; Zlatibor Trajković (1942) ubijen je u Kosovu Polju; Nenad Vesić (1951) ubijen je u Lipljanu; Borivoje Spasojević (1941) ubijen je u Kosovskoj Mitrovici i Jana Tučev (1968) ubijena je u Kosovskoj Mitrovici.
Uništeno je oko 10.000 vrednih fresaka, ikona, putira i mnogih drugih crkvenih relikvija, kao i knjige krštenih, venčanih i umrlih, koje svedoče o vekovnom trajanju Srba na Kosovu i Metohiji. Oko 935 srpskih, romskih i aškalijskih kuća je spaljeno i uništeno.
Kako je sve počelo
Zvanični povod za nasilje je bilo davljenje trojice albanskih dečaka u selu Čabra, u opštini Zubin Potok. Prema tvrdnjama Albanaca, četvorica dečaka su 16. marta 2004. godine bežeći od pasa i dece iz susednog srpskog sela Zupče, upali u reku Ibar i trojica su se udavila, a jedan je uspeo da se domogne obale.
Tokom noći su pronađena tela dvojice dečaka. Međutim, slučaj još uvek nije bio istražen i za optužbe nije bilo dokaza. Kasnijim istragama UNMIK policije utvrđeno je da su ovi navodi bili netačni, te da na osnovu ponuđenih dokaza nije postojala osnovana sumnja o počinjenom krivičnom delu od strane bilo kog pojedinca ili pojedinaca. Portparol UNMIK-a, Neridž Sing je izjavio da su posle tragedije preživeli dečak bio pod pritiskom albanskih medija i političara da optuži Srbe iz susednog sela Zupče.
Ovaj povod iskoristili su albanski ekstremisti za talas nasilja nad Srbima koje se velikom brzinom proširilo na celu teritoriju Kosova i Metohije. Izvršeno je u suštini sistematsko etničko čišćenje, uprkos prisustvu Međunarodne misija na Kosovu i Metohiji, koja se sastojala od 20.000 pripadnika KFOR-a, 3.000 pripadnika UNMIK-a, 6.000 pripadnika kosovske policije i njihovih čelnika.
Misija je pokazala da nije bila spremna ili nije želela da osujeti ili spreči napade. I pored kasnijih osuda pogroma, njegovi glavni organizatori su ostali nekažnjeni, uzroci nedovoljno istraženi, žrtve i posledice se ignorišu, čak se i javno opravdavaju, a iseljavanje nealbanskog življa sa Kosova i Metohije se nastavlja do danas.
Kosovska Mitrovica - mesto najžešćih sukoba
Najveći okršaji su se desili upravo u ovom mestu, jer u njemu živi i najveći broj Srba na Kosovu i Metohiji. Grupa od oko 200 ekstremista, naoružanih vatrenim oružjem i bombama, uputila se tog 17. marta ka Ibarskom mostu koji deli severni, srpski, od južnog, albanskog dela grada.
Uspeli su da probiju barikadu i uđu u severni deo grada. Prvi pucnji iz vatrenog oružja registrovani su oko podneva, istovremeno, albanski ekstremisti su počeli da bacaju „Molotovljeve koktele” na vozila UNMIK policije, uspeli su da uđu u severni deo grada a onda je veliki broj Srba krenuo ka mostu trudeći se da spreče dalji prodor albanskih ekstremista u severni deo grada.
U isto vreme, albanski ekstremisti iz zgrada u naselju „Tri solitera” počeli su da bacaju bombe i otvaraju vatru iz automatskog oružja i snajperskih pušaka na pripadnike međunarodnih snaga i srpsko stanovništvo. Tom prilikom ubijeni su Borivoje Spasojević i Jana Tučev, dok je ranjen Simeon Simeonov, UNMIK policajac iz Bugarske. U popodnevnim časovima, međunarodne snage su uspele da uspostave red u severnom delu grada, dok su u južnom delu grada veće grupe Albanaca nastavile da razmenjuju pojedinačnu vatru sa pripadnicima UNMIK-a i KFOR-a.
Dan kasnije 18. marta nastavljene su demonstracije albanskih ekstremista, a grupa od oko 1.000 Albanaca, okupljena ispred bivše zgrade „Beobanke” je krenula ka severnom delu grada. Albanski ekstremisti su u više navrata pokušali da zapale crkvu Svetog Save, u južnom delu Kosovske Mitrovice, a oko 12.30 časova, zapaljeni su konaci i pomoćne prostorije u dvorištu crkve.
Sama crkva zapaljena je oko 18.00 časova. Sporadična pucnjava nastavljena je i tokom noći, a prilikom razmene vatre sa albanskim teroristima, pripadnici KFOR-a su ubili albanskog snajperistu. 19. marta u ranim jutarnjim satima, iz naselja Tamnik, u južnom delu Kosovske Mitrovice, albanski teroristi su granatirali severni deo grada.
Priština
Albanski ekstremisti su zaposeli stanicu UNMIK policije u naselju Vranjevac i zapalili više policijskih terenskih vozila 17. marta 2004. godine. Istog dana, napadnuta je zgrada „JU programa”, u kojoj je živela veća grupa Srba. Zgradu su zapalili, a oko 30 građana srpske nacionalnosti se sklonilo u jedan stan, kako bi se zaštitili. Nakon više pokušaja, snage KFOR-a su evakuisale ugrožene Srbe u svoju bazu, dok su lica srpske nacionalnosti zaposlena u administraciji UNMIK-a prebačena na područje centralne Srbije. Zapaljena je i crkva Svetog Nikole, a na hram Hrista Spasa je pokušan napad, koji je KFOR sprečio. Crkva Svetog Nikole je obnovljena tek 2009. godine. Posle pogroma iz Prištine su se iselili svi Srbi, a kasnije se vratilo njih 53.
Kosovo Polje
Iz Kosova Polja, 17. marta 2004. godine, proterani su svi preostali Srbi i drugo nealbansko stanovništvo. Albanci koji su autobusima i kolima pristizali iz Drenice, su zapalili zgradu opštine, organizovali napad na Dom zdravlja u Bresju, školu „Sveti Sava” i dvadesetak srpskih kuća. Srpske kuće su spaljivane do temelja, a pored njih i svi pomoćni objekti. Spaljene su obe pravoslavne crkve u Kosovom Polju — crkva Svetog Nikole, iz 19. veka, i crkva Svete Katarine u selu Bresje, kod Kosova Polja.
Prizren
Nasilje u ovom gradu je započeto 17. marta posle podne, kada je velika grupa Albanaca došla autobusima iz okolnih mesta. Uz izvikivanje parola Albanci su prvo spalili par UNMIK vozila, a onda su napali verske objekte.
Tokom 17. marta 2004. godine, na području Prizrena, spaljeni su Saborni hram Bogorodice Ljeviške koji datira iz 12. veka, crkva svetog Spasa iz 14. veka, Saborni hram Svetog velikomučenika Georgija iz 19. veka, crkva Svetog Nikole Tutićeva iz 14. veka, crkva Svetog Georgija Runovića iz 15. veka, crkva svete Nedelje iz 14. veka, crkva Svetog Pantelejmona iz istog perioda i crkva Svetog Kozme i Damjana iz 14. veka. Zapaljen je manastir Svetih arhangela, a bratstvo od sedam monaha je evakuisano. Istovremeno, od strane albanskih ekstremista, zapaljene su i zgrada Bogoslovije „Kirilo i Metodije” i zgrada Episkopije, u kojoj se nalazilo sedište vladike raško-prizrenskog. U podrumu izgorele Bogoslovije, pronađeno je ugljenisano telo Dragana Nedeljkovića iz Prizrena. 18. marta, kod nemačke baze KFOR-a u Prizrenu, došlo je do sukoba između ekstremnih Albanaca i međunarodnih mirovnih snaga. Albanci su pokušali da uđu u bazu u kojoj je bilo sklonjeno 58 Srba, ali je njihov napad odbijen. Demonstranti su uništili na desetine vozila UNMIK policije, službena vozila UN, kao i nekoliko privatnih automobila.
Peć
Demonstranti su kamenovali zgradu UNMIK administracije i spalili nekoliko vozila UNMIK-a. Za vreme trodnevnih nemira, u Peći su zapaljene crkva Svetog Preteče i crkva Jovana Krstitelja.
Jedna grupa od 200 do 300 Albanaca je krenula prema Belom Polju u kome je živelo oko 30-ak muškaraca povratnika. Italijanski KFOR je uspeo da spreči ulazak Albanaca u selo, ali su zatim Albanci počeli da pristižu sa svih strana.
Oko 4-5.000 njih je uspelo da uđe u selo i počelo da pali i ruši po selu. Spalili su oko 25 povratničkih kuća, trafo stanicu, oskrnavili čitavo srpsko groblje, srpsku pravoslavnu crkvu Vavedenja Presvete Bogorodice, koja je nastradala još 1999. godine, ali je bila delimično obnovljena i osposobljena za bogosluženje, i Staru mitropoliju sa parohijskim domom.
Uroševac
Albanci su napali na Saborni hram Svetog Uroša i bacili tri ručne granate, a najmanje 19 vojnika KFOR-a i UNMIK policajaca je ranjeno, u pokušaju da ga zaštite. Razoreno je gradsko groblje kao i crkve u okolnim selima: Crkva Sv. Ilije u selu Varoš, crkva Sv. Petra i Pavla u Talinovcima kao i Crkva presvete Bogorodice u selu Sovtović.
Demonstranti su pucali na pripadnike KFOR-a, bacali granate i flaše sa benzinom. KFOR je u nameri da rastera demonstrante pucao u vazduh i bacao suzavac iz helikoptera. Tokom dva dana je povređeno 46 ljudi, a poginuo je jedan čovek Alumuhamet Murseli.
Lipljan
Nekoliko hiljada Albanaca su započeli sa napadima 17. marta koristeći vatreno oružje i eksplozivne naprave. Srbin Nenad Vesić je vatrenim oružjem ubijen u svojoj kući. Poginula su i dva napadača: Nevzat Rahmani i Arben Šalja. Više osoba je povređeno. Grupa napadača krenula je u pravcu stare srednjovekovne crkve Svete Bogorodice i nove crkve Svetih Velikomučenika Flora i Lavra, lomeći sve oko sebe. Češki i finski pripadnici KFOR-a, iako su reagovali sa zakašnjenjem, uspeli su da spreče potpuno razaranje crkve.
Đakovica
Demonstranti su krenuli na srpske crkve, crkvu Svetog Lazara, preostale zvonike Saborne crkve Svete Trojice i crkvu Uspenja Presvete Bogorodice. Đakovica su danonoćno čuvali pripadnici italijanskog KFOR-a, jer je u njenoj porti živelo pet starica, jedini preostali Srbi u Đakovici. Starice su jedva evakuisane pred naletom mase. Sve crkve su spaljene.
Devič i ostala naselja
U okolini mesta Srbica koja je etnički očišćena još 1999. godine, stradao je manastir Devič. Prethodno su vojnici KFOR-a evakuisali sve monahinje, a nakon toga je najmanje 1000 ekstremista opustošilo i zapalilo manastir.
U Podujevu su Albanci u potpunosti demolirali pravoslavno groblje. Prema svedočenju čeških vojnika KFOR-a, albanski ekstremisti su vadili kovčege iz grobova, rasturali kosti i lomili nadgrobne spomenike.
U opštini Štrpce ubijena su dvojica Srba, otac i sin Dobri i Borko Stolić, ispred kuće u koju su bili smešteni nakon što su morali da napuste Uroševac 1999. godine. Pogromom su pogođena i sledeća mesta: Kosovska Kamenica i Orahovac.
Reakcije na pogrom
Prema izjavi tadašnjeg portparola UNMIK-a Dereka Čepela, u nemirima je učestvovalo preko 50.000 Albanaca.
Predstavnik UN administracije na Kosovu Hari Holkeri je izjavio da osuđuje svaki vid nasilja, ali je naveo da je „etničko čišćenje” prejaka reč za spaljivanje „samo par srpskih crkava“, što je izazvalo oštre reakcije među srpskim političarima. S druge strane, komandant NATO-a za južna Evropu Gregori Džonson je izjavio: „Talas nasilja širom Kosova u prethodna dva dana izgleda da je organizovan i orkestriran."
Evropske vlade su uglavnom ostale uzdržane u reakcijama, jedino su Rusija i Francuska izrazile svoj stav o pogromu. Rusija je 19. marta na glasanju u Dumi pozvala međunarodnu zajednicu da dozvoli povratak Vojsci Srbije i Crne Gore i osudila UNMIK i KFOR da su nesposobni da uspostave red i mir na Kosovu i Metohiji.
Tadašnji predsednik Kosova pokojni Ibrahim Rugova je izjavio da bi hitno trebalo doneti odluku o nezavisnosti Kosova, jer bi to rešilo mnoge probleme. U zapadnim medijima su poseban publicitet dobile izjave Hašima Tačija, lidera Demokratske partije Kosova, koji je tih dana držao predavanja na Institutu za mir u Vašingtonu da je „nezavisnost Kosova je preduslov stabilnosti u regionu i da odvajanjem Kosova, Beograd nema šta da izgubi, jer Kosovo nikada nije bilo deo Srbije, zato što je njime uvek upravljano na silu“.
Međunarodni tužioci i sudije na Kosovu i Metohiji procesuirali su sedam slučajeva uništavanja crkava i 67 osoba je osuđeno. Pogrom albanskih ekstremista nad Srbima 17, 18. i 19 marta 2004. na Kosovu i Metohiji osudili su tada Savet bezbednosti UN, kao i Evropska unija.
