Evakuacija iza Urala: Kako je SSSR preživeo uz pomoć jedne od najvećih bitaka Drugog svetskog rata
12:34 16.05.2021 (Osveženo: 02:48 26.08.2021)
© Foto : Public domain
Pratite nas
Početkom Drugog svetskog rata pojavila se potreba za korenitom reformom ekonomije SSSR-a. Bilo je neophodno da se u veoma kratkom roku mobilišu unutrašnji resursi, obezbedi neprekidan rast vojne proizvodnje, i da se postigne odlučujuća materijalno-tehnička superiornost ruskih Oružanih snaga nad Nemačkom i njenim saveznicima - i osigura pobeda.
Na vojnom koloseku
Megalomanski program vojnog restrukturiranja nacionalne ekonomije Sovjetskog Saveza i mobilizacije državnih snaga za opružanje otpora neprijatelju nalazi se u direktivi Saveta narodnih komesara (SNK) SSSR-a, Centralnog komiteta Komunističke partije Sovjetskog Saveza od 29. juna 1941. godine i u Staljinovom radio obraćanju građanima Sovjetskog Saveza 3. jula.
U direktivi i u obraćanju Staljina nalazio se poziv narodu da se uozbilji, reorganizuje rad preduzeća i institucija za ratno vreme i mobiliše sve snage kako bi se neprijatelj porazio.
Mobilizacioni narodni ekonomski plan za treći kvartal 1941. godine bio je utvrđen 30. juna, razrađen u osnovnim crtama još do početka rata. Već 16. avgusta utvrđen je i vojno-ekonomski plan za četvrti kvartal i za celu 1942. godinu, prema područjima moguće evakuacije - Povolžje, Ural, Zapadni Sibir, Kazahstan i Srednja Azija.
Izgradnja je donekle ograničena, jer je odlučeno da se grade samo ona preduzeća koja su mogla da se završe za godinu dana. Povećale su se i površine zasejane žitom i industrijskim usevima u istočnom području Rusije, Kazahstana i Srednje Azije. Planirana je bila i izgradnja železničkih pruga koja bi povezivala Sibir i Ural i Ural sa Povolžjem.
Najsloženiji događaj sovjetske ekonomije prvih godina rata bila je evakuacija.
Uspesi protivnika na evropskom delu Sovjetskog Saveza su ugrožavali područja u kojima je živelo do 40 procenata stanovništva zemlje i nalazilo se 31.850 industrijskih preduzeća, uključujući 37 fabrika crne metalurgije, 749 teških i srednjih mašinskih fabrika, 169 poljoprivrednih, hemijskih, fabrika za preradu drveta i proizvodnju papira, 1.135 rudnika, više od 3.000 naftnih bušotina, 61 elektrana, stotine tekstilnih, prehrambenih i drugih preduzeća.
Vlada i partija su 27. juna 1941. godine izdali dokument „O postupku sklanjanja i razmeštanja ljudskih kontigenata“, kojim su utvrđeni glavni zadaci i prioritetni objekti evakuacije. Pre svega, plan je bio da prioritet u preseljenju bude: kvalifikovano osoblje, stariji, žene i deca, industrijska oprema, mašine, obojeni metali, gorivo, hleb i druge vrednosti od nacionalnog značaja.
Prilikom planiranja glavna pažnja je usmerena na preseljenje preduzeća, koja su proizvodila odbrambene proizvode.
Pored vojnih i operativnih ešalona, prednost su imali i putnički vozovi, za koje je određena prosečna kilometraža od 500-600 kilometara. U slučaju nedostatka vagona ljude su prevozili i specijalno opremljenim teretnim vagonima, a ponekad i jednostavno na platformama zajedno sa opremom.
Prevoz stanovništva je posebno kontrolisan. Svakodnevno do 22 sata načelnici su izveštavali o kretanju ešalona sa ljudima prema podacima od 18 sati. Narodni komesarijat železnica je svakodnevno izveštavao Državni komitet odbrane (GKO) o ljudima koji su evakuisani.
Evakuisano stanovništvo je dobijalo novčanu naknadu, a država je u drugoj polovini 1941. godine za ove svrhe potrošila novca u protivvrednosti nešto većoj od današnjih 33 miliona evra.
Narodni komesarijat za mašinogradnju je dobio nalog da na Uralu i u Povolžju izgradi još jedno preduzeće za proizvodnju tenkovskih dizel motora i drugih vrsta motora. Koristili su pogon za dizel motore iz Harkova koji je prebačen u Čeljabinsku oblast, kao i specijalizovane radionice traktora Lenjingradske Kirovske i Harkovske fabrike. Takođe je naloženo pogonu u fabrici u Gorkom da proširi proizvodnju motora za lake tankove.
Moskva pod pretnjom
Evakuacija konstruktorskog biroa i preduzeća iz Moskve počela je tokom leta 1941. godine, kada je zapadni front bio stabilan, a Crvena armija u kontranapadima nanela značajne gubitke Vermahtu.
Prema podacima Narodnog komesarijata, koji je upravljao informacijama o kretanju stanovništva, od 29. juna do 29. jula specijalnim vozovima je evakuisano iz Moskve 959.530 ljudi, uključujući i izbeglice.
Međutim, sve se promenilo kada je Nemačka u oktobru 1941. godine počela operaciju „Tajfun“ i okružila rusku vojsku kod Vjazme. Kao rezultat poslednjeg tragičnog događaja na liniji fronta, nastala je džinovska „rupa“ kroz koju je neprijatelj mogao lako da dođe do glavnog grada Sovjetskog Saveza.
Dok su ruski vojnici zaustavili pretnju, u Moskvi je počela panika i masovna evakuacija rukovodstva države i gradske industrije. U kratkom roku su diplomatski korpus, Predsedištvo vrhovnog saveta SSSR-a, SNK SSSR-a, Narodni komesarijati za odbranu, Pomorska flota, kao i druge državne, vojne i industrijske institucije, poslate na istok. Plan je bio da ono što nisu mogli da evakuišu, kao što su elektroinstalacije za metro (bez vodovoda i kanalizacije), dignu u vazduh.
U skladu sa informacijom koja je dobijena od 24 osnovnih Narodnih komesarijata, do 12. decembra je evakuisano 523 preduzeća u Moskvi i Moskovskog oblasti.
Do tada je preseljeno na istok 100.334 automobila od 143.196 potrebnih, uključujući 43.632 sa opremom, 20.729 sa materijalima i gotovim proizvodima i 18.094 sa ljudima. Zajedno sa preduzećima 19 Narodnih komesarijata, 10. decembra je premešteno 564.248 industrijskih radnika i njihovih porodica. Ukupan broj evakuisanih stanovnika glavnog grada dostigao je dva miliona.
Prema podacima Narodnog komesarijata puteva SSSR-a (NKPS), tokom druge polovine 1941. godine iz zone fronta na istok bilo je premešteno 2.593 preduzeća. Uzimajući u obzir činjenicu da je značajan deo proizvodnih snaga odlukom lokalnih vlasti premešten korišćenjem različitih vrsta prevoza (postojala je značajna količina takozvanog tereta bez papira), ova cifra je bila još veća. Međutim, deo preduzeća nikada nije evakuisan. Na teritoriji Sovjetskog Saveza koju je neprijatelj zarobio, pre rata je bilo 31.850 pogona i fabrika, uključujući 7.500 velikih, ne računajući mala preduzeća i radionice.
Kolhozi (kolektivne poljoprivredne zadruge) i sovhozi (državna poljoprivredna dobra) u istočnim delovima zemlje su u drugoj polovini 1941. godine primili 2.393,3 grla stoke iz zone fronta. Za ovaj transport je bilo potrebno nešto više od 1,5 miliona vagona. Ipak u 20 rejona, koje je osvojio neprijatelj, je ostalo 20-22 procenata krupne i 18-20 procenata sitne stoke, koja je ranije pripadala kolektivnim poljoprivrednim zadrugama.
Na novom mestu
Oko 70 procenata preduzeća je bilo razmešteno na Ural, u Srednju Aziju i Kazahstan. Zajedno sa opremom za fabrike došlo je i 30-40 procenata radnika, inženjera i tehničara. Njihov transport je bio železnicom, vodenim i vazdušnim putevima.
Tokom druge polovine 1941. godine prevezeno je 12 miliona ljudi.
Krajem 1941. godine na novim mestima je bilo izgrađeno 1.910 velikih preduzeća, od kojih 122 fabrika aviona. 43 fabrike tenkovske industrije, 71 Narodni komesarijat naoružanja, 96 Narodnih komesarijata municije, 199 Narodnih komesarijata crne metalurgije, 80 Narodnih komesarijata industrije za proizvodnju mina, 91 Narodni komesarijat hemijske industrije, 65 Narodnih komesarijata za srednje mašinstvo, 57 Narodnih komesarijata za tešku mašinsku industriju. Glavne teritorije njihovog novog raspoređivanja bili su Novosibirsk, Omsk, Kemerovo, Čeboksari, Čeljabinsk, Kirov, Nižnji Tagil, Krasnojarsk, Kazanj i drugi industrijski centri zemlje.
U martu 1942. godine su vojno-industrijski kompleksi (VPK) istočnih rejona SSSR-a, uzimajući u obzir i obnovljena evakuisana preduzeća, proizveli toliko vojnih proizvoda koliko je na početku rata proizvedeno na celoj teritoriji Sovjetskog Saveza.
Nakon kontranapada kod Moskve krajem decembra 1941. godine započet je delimični povratak preduzeća centralnog industrijskog rejona SSSR-a. Već početkom 1942. godine u Moskvu je vraćeno nekoliko velikih objekata, među kojima je bila i fabrika mašina „Crveni proletarijat“.
Tokom proleća 1942. godine, posle poraza vojske u Harkovskoj oblasti i velike ofanzive nemačkih trupa na Kavkazu, izvršena je još jedna evakuacija. Ovoga puta je bila u znatno manjem obimu i sa ograničenijom teritorijom, pokrivajući uglavnom oblast Rostova, Voronježa, Orjolsk, Staljingrad, Vorošilovgrad i Severni Kavkaz.
Na leto i jesen 1942. godine iz područja koja su se nalazila blizu frontova evakuisana je oprema od 150 velikih preduzeća, značajne materijalne i kulturne vrednosti, stotine hiljada izbeglica. Kao i 1941. godine, evakuacija je pomogla da se spasu veliki proizvodni resursi, koji su se ubrzo uključili u rad kao ispomoć frontu.
Premeštanje proizvodnih snaga Sovjetskog Saveza na istok bilo je jedno od najznačajnijih dostignuća naroda Rusije. Po svom značaju, ova grandiozna operacija se, prema rečima maršala Grigorija Žukova, može uporediti sa „najvećim bitkama Drugog svetskog rata“.
Pročitajte još:
