Srednjovekovni srpski lekari, kao i današnji, bavili su se najrazličitijim oblastima, od urgentne medicine, preko epidemiologije, do ginekologije, pišu Novosti. Oni su bili i farmaceuti koji su, uz pomoć stručnih priručnika, spravljali lekove biljnog, životinjskog i mineralnog porekla.
Jedno od najvažnijih pravila ustanovljeno još u hilandarskoj bolnici bila je izolacija onih koji su zaraženi prenosivim bolestima od ostalih bolesnika i zdravih ljudi.
„Pred kraj druge polovine 12. veka, odmah po uređenju Hilandara, Sveti Sava, po ugledu na bolnicu carigradskog manastira Svete Bogorodice Evrgitide, osniva u njemu prvu srpsku bolnicu“, zabeležio je pokojni akademik dr Relja V. Katić, koji je više od 50 godina posvetio izučavanju stare srpske medicine.
Mnogima je i danas teško da prihvate ovakvu sliku prosvećene srednjovekovne Srbije, jer smatraju da za nju nema dokaza. Međutim, dokazi postoje odavno, ali znanja o njima nema.
Sve predrasude o tome da su srednjovekovni Srbi bili varvari koji su se lečili vradžbinama pale su još 1952, kada je akademik Đorđe Sp. Radojičić, istražujući biblioteku Hilandara, našao srednjovekovni medicinski priručnik na srpskom.
Knjiga sadrži teoretska izlaganja i praktična uputstva za lečenje, i nastala je i korišćena je na tlu Srbije. Nepoznatim putevima je stigla do Hilandara, gde je sačuvana. Zato je nazvana Hilandarski medicinski kodeks, iako nije napisana u Hilandaru.
Priručnik sadrži medicinska znanja, od onih iz antičke Grčke i Rima, pa sve do najmodernijih srednjovekovnih dostignuća iz čuvenih medicinskih škola u francuskom Monpeljeu i italijanskom Salernu.
„Idući u korak sa najkulturnijim narodima Evrope, Srbi su rado primali kulturne tekovine Vizantije i Zapada. Hilandarski medicinski kodeks sadrži prevedene na srpski jezik najznačajnije spise salernske i monpeljeske medicinske škole. Ove činjenice govore da je srpska srednjovekovna medicina bila na nivou evropske medicine“, ukazivao je dr Katić.
Kao važan deo Hilandarskog medicinskog kodeksa akademik Katić je isticao njegov deo posvećen zaraznim bolestima, koje su harale Balkanom, naročito od sredine 14. veka, kada je s turskim osvajačima stigla i kuga. Uz nju, srpski medicinski priručnici bavili su se i velikim i malim boginjama, sifilisom, besnilom, leprom i malarijom.
Kugi je posvećen najveći prostor u medicinskim priručnicima, jer je bila česta pojava, a ostavljala je za sobom neopisivu pustoš. Uzročnikom najtežih zaraza smatran je zatrovan vazduh, pa je savetovana stroga izolacija od prostora gde borave oboleli.
Hilandarski medicinski kodeks bio je standardni priručnik lekara u srpskim srednjovekovnim bolnicama, osnivanim kao deo državne ustanove pri manastirima.
„Naše srednjovekovne bolnice mogle bi se podeliti na dve vrste: jedne koje su služile isključivo za lečenje i druge koje su bile skloništa za siromahe i bolesnike od neizlečivih hroničnih bolesti. Obolele su lečili lekari empirici koji su izučili lekarsku veštinu kao zanat radeći uz lekare. Bolnica je imala šefove odeljenja, a na svakom odeljenju nalazili su se dva lekara i po jedan pomoćnik“, naveo je dr Katić.
Srpska srednjovekovna medicina doživljava vrhunac u 13. i 14. veku, jer raspolaže svim tadašnjim značajnim medicinskim spisima, ustanovljene su i gradske bolnice i apoteke, postoje propisi iz komunalne higijene, ustanovljena je institucija karantina za suzbijanje zaraznih bolesti...
Studeničkim tipikom, koji je napisao Sveti Sava 1208. godine, osniva se u Studenici bolnica, po vizantijskim manastirskim uzorima.
Pored uputstava za rad bolnice, Sveti Sava je propisao i zabranu nadrilekarstva.
U urbanim naseljima srednjovekovne Srbije postojale su kanalizacija i komunalna higijena, kao i u celom „vizantijskom komonveltu“, zemljama kulturnog kruga Romejskog carstva, naslednika rimskih tradicija. To je bio osnovni razlog zbog koga je ovaj prostor, do dolaska Turaka, bio manje pogođen epidemijama teških zaraznih bolesti.
Srpske bolnice bile su organizovane po ugledu na vizantijske, pa je ona u Dečanima imala specijalistička odeljenja kao klinički centri, slična onima u bolnici carigradskog manastira Pantokratora: „za lečenje onih koji stradaju od rana ili povreda“, „za one koji nisu mogli slobodno disati radi ljutine koja dolazi iznutra“, „za lečenje onih koji su se sasvim savili i nisu mogli ništa raditi“, „za bolne od svete bolesti – epilepsije“, „za bolesti očiju“...
