Manje poznate „istine“: Kako je jedan ruski film spasao Titu život /video/
© skrinšot
Pratite nas
Partizanski film u bivšoj Jugoslaviji imao je istu ulogu kao i vestern u američkoj kinematografiji – da utiče na oblikovanje javnog mnenja i ideološku kontrolu masa. Partizanski film bio je vizuelni spomenik čija je svrha bila ustoličenje apsolutne istine kaže komunikolog Aleksandar Vranješ, autor knjige „Umivanje prevratnika – partizanski film“.
Do kraja druge Jugoslavije, film, a pogotovo partizanski film imao je tu političku ulogu, objašnjava Vranješ. Tek sa otvaranjem arhiva početkom devedesetih godina, istoričari su imali priliku da uporede ono šta se zaista događalo tokom Drugog svetskog rata sa onim „istinama“ koje je jugoslovenska komunistička vrhuška objavljivala kao apsolutne.
Tako ćemo saznati da su se tokom bitke na Neretvi odvijali „martovski pregovori“ između partizana i vermahta, ili ćemo čuti za „leva skretanja“, pokušaj sprovođenja revolucije i istrebljenja „klasnog neprijatelja“ tokom trajanja borbe protiv okupatora.
Kako je film spasio život drugu Titu
Još pre Drugog svetskog rata, u Sovjetskom savezu uspostavljeni su pravci posmatranja umetnosti, a posebno filma, kao veoma angažovanog sredstva masovne komunikacije za potrebe uspostavljanja novog poretka.
Tako će tokom građanskog rata u Rusiji, postojati „agitvozove“ i „agitbrodove“, putujuće bioskopske dvorane. Smatralo se da je jezik nemog filma toliko univerzalan da može da ujedini različite narode unutar Sovjetskog saveza koji su govorili različitim jezicima, kaže Vranješ.
„Ti agitvozovi, takozvane ’agitke’, služile su toj svrsi. I sovjetski establišment dao je filmu tu veliku angažovanost i propagandnu ulogu, tako da će na tim principima to biti primenjeno i u novoj Jugoslaviji“, ističe on.
Kako je film uticao na partizane, može da posluži jedna anegdota iz 1944, neposredno pre desanta na Drvar koju je opisao istoričar Goran Miloradović, priča naš sagovornik. Partizani su, u okviru pomoći iz Sovjetskog saveza, dobili opremu za prikazivanje filmova i jedan film posvećen prvoj ženi nosiocu ordena heroja SSSR-a – film „Zoja Kosmodemjanska“ koji govori o hrabrom držanju ove devojke kada je pala u nemačke ruke.
„Ljudi u Drvaru tada se prvi put susreću sa filmom. Ne samo sa ovim filmom, nego uopšte sa filmom i gledaju herojstvo Zoje Kosmodemjanske u predvečerje desanta na Drvar. I Miloradović piše kako oni u tome nisu mogli da prepoznaju ni umetnost, ni masovni medij. Oni su u tome prepoznali stvarnost, kao nekakv prozor u SSSR. I kada dolazi do desanta na Drvar, oni nošeni tom katarzom, kreću da se, kao civili, suprotstavljaju vojnicima Vermahta koji napadaju Drvar. Kupili su dovoljno vremena da iznenađena partizanska vrhuška pobegne. Miloradović piše da je film tada u Drvaru spasio život drugu Titu“, navodi naš sagovornik.
Tito to nikada nije zaboravio i filmovi u socijalističkoj Jugoslaviji počinju da se snimaju već od 1945. i sve do raspada bivše države imaju ulogu koja nije samo umetničko-estetska. Ona je imala i svoju političku ulogu.
Od „Slavice“ do „Gluvog baruta“
Prvi film snimljen u socijalističkoj Jugoslaviji bio je partizanski i radni naziv bio mu je „Bura nad Balkanom“, da bi na kraju bio nazvan „U planinama Jugoslavije“. Iako je reditelj došao iz SSSR-a (Abraham Rom) na njegovom snimanju kalili su se budući jugoslovenski sineasti – Vjekoslav Afrić, Žorž Skrigin i njegova supruga Olga i drugi, koji će svega nekoliko godina kasnije početi da formiraju novu jugoslovensku kinematografiju.
„U planinama Jugoslavije“ je bio film na ruskom jeziku i po mišljenju jugoslovenskih komunista, prenaglasio je ulogu Crvene armije i umanjio ulogu partizana i Josipa Broza, tako da ubrzo odlazi u bunker i za njega se neće znati sve do devedesetih godina.
Njegovo mesto kao prvog jugoslovenskog igranog (i partizanskog) filma preuzima Afrićeva „Slavica“ iz 1947. I poslednji film snimljen u SFRJ takođe je partizanski: „Gluvi barut“ Bate Čengića iz 1990, kaže Vranješ.
Od „Slavice“ do „Gluvog baruta“ pređen je dugačak put od socrealsitičkog ostvarenja do filma koji po prvi put prikazuje istorijski fenomen poznat kao „leva skretanja“ i unutrašnju borbu jednog kraljevskog oficira u seoskoj sredini Bosanske Krajine, koji do kraja filma ne ume da postavi svoj ideološki okvir, što je, kako Vranješ kaže, bilo nedopustivo za ranije filmove.
Plakat za prvi jugoslovenski film „Slavica“
© Sputnik / Vesna Lapčević
Partizanski film sniman je po ustaljenoj matrici – postojali su dobri i loši momci. Dobri momci, pogotovo partizanski oficiri, bili su pod obavezno ideološki svesni i teoretski potkovani („Gluvi barut“ tu iskače iz matrice), bez obzira na poreklo i sredinu iz koje dolaze. Loši momci, osim Nemaca, mahom su bili četnici, dok su ustaše manje prikazivane, čak i u prvom partizanskom filmskom spektaklu, „Kozara“.
„U stvari, ustaše ćemo ozbiljnije da vidimo na filmu tek sa Lordanom Zafranovićem i njegovom „Okupacijom u 26 slika“ i onim čuvenim scenama pokolja iz autobusa. U „Neretvi“ će ustaše biti amorfna vojska, bez ikakvog identiteta, bez dijaloga, bez glavnih likova, dok su četnici potpuno razrađeni kroz jugoslovensku kinematografiju kao nužno negativni učesnici Drugog svetskog rata“, napominje Vranješ.
