Ove prepričane impresije o Srbiji i Srbima koje pripadaju pruskom oficiru i putopiscu Otu Pirhu (a o kojima je pisao Slobodan Jovanović), deo su uvoda u obimnu studiju „Srpska kultura u 18. i 19. veku“ dr Petra Pijanovića. Reč je o knjizi koja je nedostajala da, zajedno sa prethodne tri - „Srpski kulturni krug“, „Anđeli i ratnici: stara srpska kultura“, i „Srpska kultura 1900-1950“ konačno zaokruži višegodišnje istraživanje u jednu kulturno-istorijsku celinu.
Sagledavajući u svom četvoroknjižju srpsku kulturu u kontinuitetu i celovito, od njenih najranijih tragova do sredine 20. veka, profesor Pijanović u novoj knjizi svedoči kako se u složenim prilikama, bremenitim nevoljama i istorijom, stvarao novi vek, a sa njim i novi kulturni obrasci i sadržaji.
„Dolazeći iz dugog srednjeg veka i ulazeći u 18. stoleće, kolikogod da su žurili da uđu u novo doba, Srbi nisu mogli da budu brži od istorije“, beleži Pijanović uz napomenu da zbog toga novi vek toliko i kasni u srpskoj državi i kulturi.
O paradoksima koji su obeležili taj ulazak u doba kojim je Srbija izašla iz srednjeg veka i ušla u moderna vremena, svedoči podatak da je tvorac prve moderne države bio nepismen, prvi prosvetitelj – razmonašeni sveštenik, a reformator jezika i kulture – samouk. Ipak, zahvaljujući takvim pojedincima prelaz u novo doba bilo je moguće otvoriti.
Ništa, međutim, na tom putu nije prolazilo bez sudara različitih kultura koje su, poput austrougarske, vršile prodor u srpsku, šireći, naročito pred kraj 18. veka, zapadni uticaj. Pre svega preko katoličke vere i latinske azbuke.
Između Orijenta i Evrope, Srbi birali između dva zla
„Prodirući duboko u Bosnu, pa u Srbiju i dalje, kultura centralne Evrope se sudarila sa vizantijskom civilizacijom i patrijarhalnim režimom. Srbi su se prilagođavali svim tim uticajima, nekada su im pružali i otpor s malim izgledima na uspeh. U većini raspolućeni na podanike u Otomanskom ili u Austrijskom carstvu, Srbi su birali između dva zla“, piše u svojoj studiji profesor Pijanović.
Prateći sve istorijske, političke, ideološke mene vekova na razmeđi, u vremenu koje je „osim iskušenja i očekivanja da se nešto krupno desi malo donelo narodu u podaničkom i vazalskom statusu“, knjiga „Srpska kultura u 18. i 19. veku“ detaljno beleži promene koje u tom vremenu nastaju. S uverenjem da kulturu jednog naroda, osim poznatih disciplina čine i njegova politika, pravo, privreda, njegovi običaji i zabave, Pijanović detaljno prikazuje važne karakteristike privatnog života kao oblika javnog kulturnog modela. Pozivajući se na različite naučne i stručne izvore, domaće i inostrane, on stvara detaljnu sliku o promenama koje su usledile u različitim segmentima života - izgradnji kuća, modi, kulinarstvu... I sve to sa mnogo novih i neobičnih detalja poput onog o ocu Jovana Skerlića za kojeg saznajemo da je bio vlasnik poznate radnje za prodaju tada veoma popularnih šešira.
Kafana, treća nezvanična institucija društva
Sve promene duha vremena u ovoj studiji dokumentuju se, gde god je moguće primerima iz književnosti, delima istaknutih stvaraoca toga vremena, zbog čega je ovo i svojevrsna istorija umetnosti pisane reči, štamparstva, jezika i pisma, nastajanja prvih časopisa. Sa obiljem detalja ova studija prati i stvaranje modernih slikarskih, muzičkih, pozorišnih izraza sa nedvosmislenom namerom da što dublje prodre u suštinu kulturnog mišljenja, ponašanja i delanja tog vremena.
Stranice Pijanovićeve studije posvećene su i mnogim indirektnim činiocima kulture. Jedan od njih je svakako kafana, to, kako kaže, „treće mesto“ (posle porodice i njive, odnosno službe) po važnosti i udelu u kulturi i životu kod Srba u 18. i 19. veku.
„Kafane su bile mesto gde su u razgovorima razmenjivana mišljenja i iskustva, odnosno uspostavljana živa interakcija i osobena kultura dijaloga kafanskih gostiju. Njihovi razgovori bili su manje intimni i poverljivi, a više po tipu javni i namenjeni grupi ličnosti često bliskog društvenog položaja i potkulturnog nivoa. Takva komunikacija bivala je plodotvorna i po tome što je ponekad u sferi umetnosti, politike ili drugih područja javnog života rađala nove ideje, uspostavljala manire i svedočila živi duh epohe... Kafana je tokom 19 veka postala važna, nezvanična institucija srpskog društva, obrazac svakidašnjeg života ili pogleda na svet u kojem se reflektuju mentalitet, kultura i karakterologija naroda“.
Popisujući nove pojave i pravce, karakteristike novih žanrova i medija, kulturu javne reči, ali i obrazovanje i nauku, odnosno crkvenost i duhovni život tog vremena, na stranicama „Srpske kulture 18. i 19. veka“ predstavljene su i srpske kulturno-književne enklave u rasejanju i njihov uticaj na glavne tokove u matici.
U predmodernoj Srbiji polako se gasi vizantijski sjaj
Govoreći o Beogradu kao važnom geopolitičkom centru na međi dva sveta, dve civilizacije – orijentalne i evropske, Pijanović podseća da se u tom gradu novoga veka gasio ili tek jedva održavao vizantijski sjaj minulih stoleća.
„Javljali su se znakovi predmoderne Srbije koja je sa visine Kalemegdana sve više gledala ka zapadu i severu. I kultura svakidašnjeg života sve više je bivala pod uticajima koji su dolazili sa tih strana“.
Ističući da je mera civilizacije uvećanje ljudske blagodeti i slobode, a da je kultura velika stvaralačka i duhovna podrška tim tokovima, autor u zaključku knjige opominje i na opasnost od pojednostavljenog tumačenja civilizcije.
„Otuda i uvrežene podele na superiornu – zapadnoevropsku i inferiornu – istočnoevropsku, ili tačnije pravoslavno – vizantijsku civilizaciju. Takva podela u novijoj istoriji Evrope donosila je i izuzetno kobne posledice“, beleži profesor Pijanović.
Umesto ovakvih negativnih stereotipa, trebalo bi imati u vidu da je srpska kultura kontaktne prirode i da je jednako otvorena i prema istoku i prema zapadu, sugeriše studija „Srpska kultura u 18. i 19. veku“.
