Rimsko naselje u Sočanici Municipium (Municipium Dardanorum) otkrio je areheolog, kustos, a zatim i direktor Muzeja Kosova i Metohije i jedan od pionira istraživanja antičke prošlosti na Kosovu Emil Čerškov.
Smešteno na zaravni na ušću reke Sočanice u Ibar, prostire se na oko 30 hektara. Danas su na lokalitetu vidljivi brojni arhitektonski ostaci objekata različite namene. Tu su ostaci foruma, horea, termi, bazilika, nekropola, kao i brojnih manjih građevina na širem području lokaliteta.
Skriveni grad i detektivski posao Emila Čerškova
Sve do 1956. godine, kada je Čerškov započeo istraživanje na lokalitetu u Sočanici, nije se znalo za postojanje ovog rimskog naselja. O njemu nema tragova u istorijskim izvorima iz rimskog, ni iz kasnijih perioda.
Čuveni engleski arheolog ser Artur Evans, prvi je, s kraja 19. veka, naslutio da bi u toj oblasti mogao da postoji sakriven rimski munucipium (grad), koji je bio i važno rudarsko mesto.
Evans koji je svetsku slavu stekao otkrićem Knososa, centra Minosjke kulure na ostrvu Kritu, obilazio je u nekoliko navrata Balkansko poluostrvo. U jednom od svojih istraživačkih pohoda, put ga je poveo preko planine Rogozna, koja se nalazi u blizini današnjeg lokaliteta. Tu je, boraveći u jednom hanu, pronašao epigrafski spomenik, za koji je zaključio da je donesen odnekud i da bi se u blizini mogao nalaziti kakav rimski grad. Evans je u svojim pismima iz 1881. godine ostavio zapis o tome.
Nakon početnih radova na lokalitetu u Sočanici, Čerškov je sveobuhvatno istraživanje nastavio između 1959. i 1965. godine. U tom periodu detaljno je istraženo gradsko jezgro, otkriven je hram Antinoja, kao i ostaci termi, zatim četiri gradske nekropole, forum, horee, i obilje epigrafskog i arheološkog materijala. Takođe su locirane i manje građevine u širem arealu naselja.
Dugogodišnje istraživanje u Sočanici Emil Čerškov je pretočio u doktorsku disertaciju koju je odbranio kod eminentnog profesora Branka Gavele. Nakon odbranjene disertacije, svoja otkrića je objavio i u monografiji „Munucipium D.D. kod Sočanice“.
Njegovo delo dalo je odgovore na mnoga pitanja vezana za antičku istoriju Kosova, ali i otvorilo prostor za dalja istraživanja, koja su, između ostalog osvetlila postojanje, život i sudbinu ovog grada i pored toga što o njemu ne postoje zabeleške u istorijskim izvorima.
Centar rudarstva Rogozne i Kopaonika
Rimski grad nazvan Municipium D.D. postojao je od II do IV veka nove ere. Pripadao je rimskoj provinciji Gornja Mezija, a nakon administrativne reforme koju je uspostavio car Dioklecijan (284-305. godine n.e.) provinciji Dardanija, koja je kao raniji region Gornje Mezije, odvojena u posebnu administrativnu oblast.
Naselje je ekonomski i graditeljski uspon doživelo u doba vladavine rimske carske dinastije Antonina (96. do 192. godine n.e.) i u bliskoj je vezi sa eksploatacijom obližnjih rudnika u oblasti Kopaonika i Rogozne.
Gornja Mezija je bila poznata kao provincija čija je glavna ekonomska grana bila rudarstvo i to pre svega proizvodnja srebra i olova. Najznačajniji rudnik srebra i olova na jugu provincije, u oblasti Dardanije, ležao je severno od današnje Kosovske Mitrovice na desnoj obali Sočanske reke, na čijoj se teritoriji nalazio rimski Municipium.
Čerškov je najveći deo svog rada posvetio građevinskim objektima i njihovim karakteristikama. Posebno forumu i objektima koji ga okružuju. Epigrafski spomenici i arheološki materijal koji je obradio u svojoj disertaciji uglavnom ukazuju na rudarstvo kao pretežnu delatnost stanovnika Municipiuma D.D, prenosi Kosovo onlajn.
Najznačajnija građevina centralnog dela grada je forum. To je pravougaoni prostor orijentisan pravcem sever-jug, veličine 38 sa 25 metara, omeđen sa istočne i zapadne strane redom od po sedam stubova. Sa istočne i zapadne strane prostora izgrađene su i po jedna pravougaona prostorija, gotovo identične po veličini i načinu gradnje. Građevine imaju po dva ulaza. Na severnom delu Foruma, po sredini između bočnih prostorija na izdignutoj platformi, nalazi se značajan hram posvećen Antinoju.
Južno od foruma otkriveni su ostaci bazilike čija je funkcija bila u bliskoj vezi sa forumom za koji se pouzdano zna da je služio za skladištenje produkta olova i plemenitih metala otkopanih u obližnjim rudnicima na Kopaoniku i Rogozni. U bazilici su se, svakako, obavljali trgovački i ekonomski poslovi i transakcije.
Naselje u Sočanici bilo je posebno i po sastavu stanovništva, koje većinom nije bilo domicilnog mezijskog porekla. Najviše je bilo oslobođenika grčkog porekla.
Druga specifičnost naselja je pojava Antinojevog kulta, koja u direktnoj je vezi s etničkom strukturom stanovnika Municipiuma.
Antinoj, rano preminuli ljubimac cara Hadrijana
Antinoj je rođen između 110. i 115. godine u Bitiniji na severoistoku Male Azije u grčkoj porodici. Na jednom od svojih brojnih putovanja rimski car Hadrijan (vladao od 117. do 138. godine n.e.) zapazio je mladog Antinoja, čija ga je izuzetna lepota privukla. Od tog trenutka, Antinoj je do svoje smrt pratio cara na svim putovanjima, kao njegov eromenos.
O smrti Antinoja postoje brojne kontraverze. Ono što se pouzdano zna jeste da se 130. godine udavio u reci Nil, nedaleko od grada Bese u srednjem Egiptu. Po prvobitnoj verziji Antinoj se udavio u reci na Hadrijanove oči. Kasnije su se pojavile verzije da je izvršio samoubistvo, zbog navodnog proročanstva da će ukoliko on umre Hadrijan imati dug i uspešan život. Nisu izostale ni spekulacije da ga je car žrtvovao zbog pomenutog proročanstva, a takođe i da je u sve bila upletena i ljubomora Hadrijanove žene, za koju je zabeleženo da nije tugovala zbog Antinojeve smrti.
Antički pisci, a najopširnije Kasije Dion, svedočili su o događajima koji su usledili nakon Antinojeve smrti. Skoro istog dana, duboko tužan, Hadrijan je počeo da slavi Antinoja. U spomen na njega, u blizini mesta gde je stradao, car je obnovio grad koji je nazvan Antinopolis. Po carevoj želji Antinoj je ubrzo slavljen kao bog, a kult je preko Egipta i Male Azije počeo da se širi ka Grčkoj. U čast Antinoja počeli su da niču hramovi, oltari, statue. Jedan takav hram podignut je i u Sočanici.
Međutim, sva je prilika da u zapadnom delu carstva kult nije naišao na isti prijem kao u istočnim provincijama. Neposredno nakon Hadrijanove smrti u Rimu je počelo brisanje sećanja na Antinoja.
Tragovi koji podsećaju na Antinoja izbrisani su i u Sočanici. Hram je u novim okolnostima posvećen Jupiteru Kapitolinskom. Međutim, nalaz ploče sa fragmentovanim natpisom, koja je bila zakopana ispod nekadašnjeg trema hrama istraživačima je otkrio da je hram izgrađen između 136. i 138. godine n. e. i da je prvobitno bio posvećen Antinoju.
Sočanica je jedno od retkih mesta na evropskoj teritoriji gde je pronađen hram posvećen Antinoju. Sem u Sočanici, postojanje Antinojevog hrama posvedočeno je u Lavuvijumu, nedaleko od Rima, kao i u Tivoliju.
Municipium je krajem IV veka izgubio na svom strateškom značaju. Razloge tome istraživači vide u monetarnoj reformi cara Konstantina, koja je eksploataciju srebra svela na lokalne i regionalne okvire, ali i u najezdama nomadskih naroda, koje su usledile u potonjim decenijama, posebno Huna, koji su opustošili mnoge gradove na prostoru današnje Srbije i Balkana.
Svakako je neobična činjenica da o naselju takvog značaja nema pomena u rimskim izvorima, niti u kasnijim zabeleškama istoričara i putopisaca, sve do Evansove prepostavke i Čerškovljevog otkrića.
Ipak ona se može objasniti skrivenim položajem naselja. To mu je za vreme dok je bio u funkciji upravljanja obližnjim rudnicima, pružalo zaštitu od neželjenih gostiju i pohoda pljačkaša i osvajača. Municipium nije se nalazio u blizini putnih komunikacija. Današnji put koji od Raške vodi ka Kosovskoj Mitrovici napravljen je početkom 20. veka. Pre toga se do Kosovske Mitrovice sa severa dolazilo od Novog Pazara, preko Rogozne.
