Skoro pet godina kasnije isti zakon je izazvao najdublju društvenu krizu u Crnoj Gori u njenoj novijoj istoriji, pišu „Novosti“.
Zajednička crta radne verzije spornog propisa iz 2015. i zakona usvojenog u crnogorskoj Skupštini u dramatičnoj noći između 26. i 27. decembra 2019, jeste ogoljeni udar na status i imovinu Srpske pravoslavne crkve. Neshvatljivom upornošću i doslednošću u kršenju prava, pa i zdravog razuma, vlast je progurala akt koji više od mesec dana izaziva bunt desetina hiljada građana.
Protiv ovakvog zakona izjasnili su se gotovo svi — Srpska pravoslavna crkva, ostale verske zajednice, Ruska i Vaseljenska patrijaršija, Venecijanska komisija, nebrojeni domaći i strani pravni stručnjaci... Međutim, sve to nije dovoljno da režim sagleda sve opasnosti i rizike njegove primene, da ga povuče i otvori dijalog o njegovom unapređenju.
A sve je počelo u leto 2014, kada je ministar za ljudska i manjinska prava Crne Gore Suad Numanović formirao radnu grupu za izradu akta koji je trebalo da zameni stari zakon o pravnom položaju crkava i verskih zajednica iz 1977. godine.
„Ovaj zakon je donet u bivšem društveno-političkom sistemu. Vlada je prepoznala objektivnu potrebu za novim zakonom, budući da je sticanje državnosti uslovilo drugačiji pristup uređenja prava i obaveza verskih zajednica u ustavnopravnom okviru Crne Gore“, glasilo je tadašnje obrazloženje rada na izradi novog propisa.
Arhijereji Srpske crkve i pravni timovi Mitropolije crnogorsko-primorske, očekivano, energično su se usprotivili nameri zakonopisca da odstupi od načela odvojenosti države i Crkve, ali i da otvoreno konfiskuje crkvenu imovinu. Sporna je bila i obaveza registracije, kao i niz drugih članova protivnih međunarodnim normama, Ustavu Crne Gore i postojećim zakonima. Nacrt je poslat Venecijanskoj komisiji, da bi posle više od dve godine, delimično, ali ne i suštinski izmenjen, ponovo bio iznet pred crnogorsku javnost. Istinskog dijaloga i javne rasprave o njegovim rešenjima — nije bilo.
Crkva je tekstom koji je krajem godine postao zvanični zakonski predlog, dovedena u situaciju da dokazuje ono što je vekovima unazad bilo nesporno — da je punopravni vlasnik svojih hramova, crkava, manastira, konaka, imanja...
Istoričari i stručnjaci za kanonsko pravo vide jasan kontinuitet prava svojine Srpske crkve od srednjeg veka do danas. O tome govore mnogobrojne zadužbine Nemanjića, Balšića, Crnojevića i Petrovića širom Crne Gore. U prošlosti Crkve uočava se jasna pravna veza koja svedoči da su crkvenopravni subjekti — parohije, crkve, eparhije, manastiri oduvek bili vlasnici svoje imovine, odnosno da crkvena dobra nikada nisu bila državna imovina.
Dokaza za to je pregršt — od Manifesta kralja Nikole iz 1895. godine, preko akta Mitrofana Bana iz 1910, do nebrojenih sudskih presuda i dokumenata državne vlasti iz prethodnih decenija.
U dokazivanju navodnog prava da sprovede „vraćanje na staro“, režim u Podgorici poteže za tobožnjom argumentacijom iz paučine duboke prošlosti. Svoje motive temelji, između ostalog, i na odlukama crnogorske Narodne skupštine, koja je na Cveti 1868. izvršila definisanje državne, crkvene i imovine vladara. Vešto se pritom izbegava i jednostavan zaključak, da je i ovo telo uvažilo činjenicu postojanja dobara čiji je vlasnik Crkva.
Poznavaoci crkvene prošlosti ističu da nema jasnih dokaza da je imovina Srpske crkve ikada bila u državnoj svojini.
Autori neslavnog zakona, u pokušaju uzurpacije dobara, povukli su crvenu liniju na 1918. godini, koju montenegrinska istoriografija uzima kao datum početka navodne srpske okupacije i prekida crnogorske državnosti. Međutim, nova kraljevina je preuzela većinu propisa iz prethodne države, pa crkvena imovina ni za nju nije bila upitna.
Čak i komunistički režim, iako strogo ideološki obojen, nije dirao u neprikosnoveno pravo verskih zajednica. To se vidi i po tome što je posle 1945. godine opustošenu Mitropoliju crnogorsko-primorsku agrarnom reformom, nacionalizacijom i konfiskacijom lišio svih dobara koja nisu bila neophodna za bogosluženja, odnosno izdržavanje sveštenika i monaha. Pravna priroda hramova, crkava i manastira nije bila sporna čak ni komunistima, što je svoj konačni ishod dobilo u Zakonu o pravnom položaju crkava iz 1977. godine.
Arhijereji, sveštenici i pravni timovi Mitropolije crnogorsko-primorske koji vode višegodišnju borbu za svoju crkvu i njene svetinje, upozoravaju i na još jedan aspekt crkvene krize u Crnoj Gori — ona je generalna proba za sličnu operaciju koja će biti izvedena na Kosovu i Metohiji. Ukoliko transfer svojine sa Crkve na državu uspe u Crnoj Gori, istim putem će krenuti i vlasti u Prištini, kojoj je SPC već dugo trn u oku. Apsurd je da Crkva bolju pravnu zaštitu uživa na KiM, među Albancima, ali to ne isključuje buduće pokušaje njenog podržavljenja ili proglašavanja za kulturno dobro tzv. Kosova.
Iako pritisnut neviđenim nezadovoljstvom vernika, ali i mirnim izražavanjem njihovog protesta, režim u Podgorici ne odustaje od primene skandaloznog propisa. Državni organi imaju rok od godinu dana da popišu imovinu koja dolazi pod udar zakona i pripreme se za preknjižbu. Crkva je u međuvremenu najavila žalbu Ustavnom sudu Crne Gore, od koga s pravom očekuje da kontroverzni akt stavi van snage.
Renesansa izgradnje hramova
Kontraverze oko budućeg statusa SPC dolaze na vrhuncu epohe nezapamćenog crkvenog graditeljstva u Crnoj Gori. Novi i obnovljeni hramovi i crkve uspešno su ispunili prazninu koju su za sobom ostavile komunističke, ateističke vlasti.
U Mitropoliji crnogorsko-primorskoj ističu da je za tri decenije obnovljeno čak oko 600 hramova, da su izgrađeni i mnogi novi sakralni objekti. U ovom krugu je i podgorički Hram Hristovog vaskrsenja, koji se smatra sabornim hramom vernika u Crnoj Gori. Po lepoti i monumentalnosti ističe se i treći hram u centru Berana, posvećen Svetom Simeonu Mirotočivom. Kruna crkvenog graditeljstva svakako je nedavno završeni i osvećeni Saborni hram Svetog Jovana Vladimira na Topolici, u Baru, koji se ubraja među najimpresivnije pravoslavne hramove u svetu.
Svaki treći u litijama
Masovne protestne litije vernika u Crnoj Gori rođene su spontano, kao izraz nezadovoljstva sveštenstva i vernika usiljenim usvajanjem spornog zakona u noći između 26. i 27. decembra 2019. godine. Rođene su posle poziva koji je Mitropolija crnogorsko-primorska, samo dan posle dramatične večeri u podgoričkoj Skupštini, uputila vernicima — da se okupe i pomole Bogu i Bogorodici za mir i razum u Crnoj Gori. Broj okupljenih je već prve večeri premašio sva očekivanja.
Litije su se iz Podgorice i sa severa Crne Gore prelile i u druge krajeve zemlje, a zatim i države regiona. Podrška je iz dana u dan rasla i bujala. Vasojevići, Kuči, Bratonožići, Piperi, Bajice, Paštrovići, Grbljani, Bokelji, iako razdvojeni, svi zajedno iz večeri u veče slali su jedinstvenu poruku — Ne damo svetinje! Protestna okupljanja svoju kulminaciju doživela su početkom februara, kada je na litijama prebrojano više od 200.000 učesnika — trećina svih stanovnika Crne Gore.
Ključne pravne primedbe na Zakon
- Napisan i usvojen jednostrano, bez istinske javne rasprave i učešća SPC;
- Prekida viševekovni pravni subjektivitet Mitropolije i ostalih eparhija koje deluju u Crnoj Gori;
- Krši međunarodne konvencije i domaće zakone o imovini;
- Suspenduje veliki broj propisa, uvodi pravnu nesigurnost;
- Svojinu Crkve ne osporava u redovnom sudskom postupku, već direktno zakonom i u upravnom postupku;
- Nema pravnih lekova, a teret dokazivanja svojine je na vlasniku;
- Zakon diskriminiše određene kategorije građana — vernike SPC;
- Ne poštuje i ne primenjuje preporuke Venecijanske komisije.
Najvažnije relikvije
Društvena previranja usled crkvene krize koja već mesecima trese Crnu Goru i namera vlasti da zagospodari imovinom Mitropolije crnogorsko-primorske i ostalih eparhija, otvorili su i pitanje buduće brige nad dragocenim relikvijama koje one čuvaju. Cetinjski manastir čuva nekoliko svetinja koje se smatraju najdragocenijim u čitavom pravoslavnom svetu. To je pre svega ruka Svetog Jovana Krstitelja, kojom je kršten Isus Hristos, kao i čestica Časnog krsta Gospodnjeg, na kome je Hrist bio razapet. U sedištu Mitropolije čuvaju se i mošti Svetog Petra Cetinjskog, epitrahilj Svetog Save, kruna srpskog kralja Stefana Dečanskog (kojom se krunisao i crnogorski kralj Nikola Petrović 1910. godine), kao i štap prvog crnogorskog vladara Ivana Crnojevića iz 15. veka.
