Zaštitimo rukopise da ne izgore kao Narodna biblioteka, upozoravao je Radoslav Grujić
© Sputnik / Marija Jakovljević
Pratite nas
Hitna je potreba da se bez oklevanja pristupi potpunom popisu i opisu svih sačuvanih naših starih rukopisa gde god ih ima i na taj način da se, bar ti još preostali naši rukopisi, sačuvaju za nauku i kulturu našu.
Ovako je 1943. godine pisao Radoslav Grujić (1878-1955), sveštenik i akademik, čovek koji je pronašao zemne ostatke cara Dušana i spasio mošti cara Uroša i kneza Lazara pred naletom ustaša, vrstan poznavalac i tumač starih rukopisa i artefakata, zaslužan za očuvanje srpske i svetske kulturne baštine.
Narodna biobliotela Srbije i Muzej Srpske pravoslavne crkve završili su obradu i opis njegove rukopisne zbirke, koja sadrži 358 jedinica građe i svedoči o životu srpskog naroda na različitim prostorima.
„Objavili smo pet svezaka opisavši čitavu Grujićevu zbirku. Urađen je detaljan arheografski opis 358 jedinica građe koje čine tu zbirku u dve sveske paleografskog albuma gde su predstavljene sve pisarske ruke iz svih rukopisa i filigranološki album sa kopijama svih vodenih znakova na hartiji iz svih papirnih rukopisa. To je kompletan opis rukopisne zbirke, kakvi su retki kod nas, a tek u inostranstvu ih nema“, kaže za Sputnjik Vladan Trijić, načelnik Arheografskog odeljenja NBS.
Arheografsko odeljenje, osnovano 1961. godine, uzelo je kao prvu zbirku za obradu upravo Grujićevu, formiranu posle Drugog svetskog rata i javnosti nepoznatu:
„Osnivač odeljenja bio je protojerej Vladimir Mošin koji se opredelio da radi na toj zbirci. Odlaskom Mošina iz Narodne biblioteke 1965. prestao je rad na Grujićevoj zbirci i kasnije se Arheografsko odeljenje u nekoliko navrata vraćalo, ali su razni poremećaju uticali da se taj rad ne završi. Uprava Muzeja SPC poslednjih 10 godina je pokazala interesovanje da se taj proces dovede do kraja“, navodi Trijić.
Rukopisna zbirka Radoslava Grujića koja se čuva u Muzeju Srpske pravoslavne crkve
© Sputnik / Marija Jakovljević
Spasiti srpske rukopise iz Hrvatske
Grujićeva zbirka rukopisa je, prema Trijićevim rečima, formirana dobrim delom od knjiga vraćenih iz Zagreba koje je NDH zaplenila početkom rata:
„Prota Radoslav Grujić je učestvovao u povraćaju tih knjiga iz Zagreba pod okriljem Srpske pravoslavne crkve. Neki rukopisi su tokom Drugog svetskog rata seljeni u Hrvatsku. Neki su vraćeni, drugi nisu. Ima onih kojima se izgubio trag. Poznato je da je posle rata doneta odluka da sve ono što je NDH prikupila sa teritorije Hrvatske zadrži u Istorijskom muzeju Hrvatske, a sve što je sa teritorije Srbije da se njoj i preda. To je dosta uticalo na sudbinu velikog broja rukopisa. Bio je osnovan Muzej Srba u Hrvatskoj koji se utopio u Istorijski muzej Hrvatske, na kraju i rasformiran osamdesetih godina tako da nemamo potpunu sliku sudbine svih rukopisa koji su se tu nalazili “.
Marčanski zbornik iz Lepavine, oko 1560/1570. godine
© Sputnik / Marija Jakovljević
Grujić je u Pakracu 1908. godine zabeležio da je samo u oblasti severne Hrvatske, između Drave, Lonje i Ilove, na krajnjoj severozapadnoj periferiji srpskih naselja, u bivšoj Bjelovarskoj županiji, po seoskim crkvama i parohijskim domovima, kao i u jednom tamošnjem manastiru - Lepavini, uspeo da nađe nekoliko desetina starih srpskih putopisnih knjiga na hartiji i pergamntu od 13. do 17. veka, pisanih većinom po raznim drugim krajevima našim i donošenih u tu oblast prilikom seoba naroda od 15. do 18. veka:
„Sve te nađene knjige odmah su registrovane i prenete u Eparhijsku biblioteku u Pakracu, pa zatim podrobno paleografski opisane. Pojedini njihovi karaktristični listovi fotografski su snimljeni, a ornamenti, inicijali i minijature verno u bojama kopirani, dok su ornamenti utisnuti u kožnim uvezama njihovih korica, ukoliko se nisu mogli fotografski snimiti - tačno precrtani“.
Popisati sve stare rukopise
Godine 1943. Grujić, tada dekan Teološkog fakulteta, jasno je ukazao na potrebu da se bez oklevanja pristupi „potpunom, sistematskom i stručnom popisu, kao i potpunom stvarnom i peleografskom opisu starih rukopisa“:
„Ti popisi i opisi pružiće nauci, u mnogo slučajeva prvoklasan materijal, kako za mnogostruka istorijska, filološka, paleografska, teološka, liturgička, umetnička i razna druga proučavanja, tako i za bolje i potpunije upoznavanje, ne samo mnogih detalja, celokupne duhovne, već i materijalne kulture našega naroda, kroz vekove, po raznim oblastima našim“.
Grujić ukazao na neophodnost da se istražuju stari rukopisi, po stranim bibliotekama, muzejima i arhivima
© Sputnik / Marija Jakovljević
Još tada je Grujić ukazao na neophodnost da se istražuju stari rukopisi, po stranim bibliotekama, muzejima i arhivima:
„Zna se da se znatan broj naših rukopisa nalazi po raznim bibliotekama u Rusiji, Bugarskoj, Rimu, Rumuniji, Pragu, Beču, Berlinu, Minhenu, Parizu, Londonu, Vatikanu, Jerusalimu...U isto vreme moraće se organizovati i rad na pronalaženju starih rukopisa i po svim mestima u zemlji, gde se pretpostavlja da bi se oni mogli nalaziti, kao što su biblioteke manastirske i crkvene uopšte, arhijerejski dvorovi, parohijski domovi, muzeji, arhivi i razne druge javne i privatne zbirke knjiga“.
Dragocena zbirka o životu Srba
To je Grujić i radio, ističe Vladan Trijić, ne samo da je pronalazio stare rukopise, nego ih je obrađivao, smeštao u institucije adekvatne za njihovo čivanje, koje je osnivao, poput Muzeja Srpske pravoslavne crkve i Muzeja Južne Srbije:
„Grujićeva zbirka je dagocena. Razlikuje se od drugih zbirki. Nije nastajala kao recimo neka manastirska ili dvorska biblioteka, koje prirodno rastu, već je radio na prikupljanju onoga što je mogao da nađe na terenu iz crkava, manastira, mesta gde su Srbi nekada živeli, gde su postojale parohijske zajednice, a gde se broj ljudi smanjio ili sela potpuno opustela. Na širokom području od Vojvodine do zapadne Slavonije, obilazio je mesta i pronalazio svetinje i rukopise, sve ono što je ostalo od crkvenih vrednosti bez zajednice. Nastojao je da ih zaštiti i prenese u odgovarajuće institucije".
Sinaksar manastira Hopovo, treća četvrtina 16. veka
© Sputnik / Marija Jakovljević
Trijić kaže da su rukopisi u Grujićevoj zbirci šarenolikog sastava - od onih očekivanih koji pokrivaju bogoslužbene cikluse do dokumentarne građe:
„Tu su knjige arhivskog tipa - od odluka Srpske narodne skupštine ili žalbi austrijskom caru preko privilegija koje su habzburški carevi davali srpskom narodu do knjiga koje svedoče o svakodnevnom životu parohijskih zajednica u 18. i 19. veku. Najdragocenije u Grujićevoj zbirci je što imamo svedočanstvo ljudi o zajednicama koje više ne postoje i nudi obilje izvorne građe za proučavanje istorije srpskog naroda na širokom prostoru“.
Rukopisna zbirka Radoslava Grujića izložena u Narodnoj biblioteci Srbije
© Sputnik / Marija Jakovljević
Kolika je bila cena žita jedne ljute zime
Najpoznatiji rukopis jeste Smederevsko četvorojevanđelje iz 15. veka, čiji je pisar jeromonah Teodor, tj. Inok iz Dalše. Veliki broj poznatih pisara ima svoje rukopise u Grujićevoj zbirci poput Hristifora Račanina, čiji je „Službenik“ iz 17. veka u zbirci:
„Meni su najdragocenije knjige o parohijskom životu, ispovedne knjige. Možete videti spiskove ljudi poimence ko se kada ispovedio, koliko puta, kako je to izgledalo, kako je vođena evidencija. Ima i potresnih stvari poput Marčanskog zbornika iz Lepavine koji svedoči o požaru 1739. i pobuni monaha. Veliki raspon istorijskih događaja nam pruža ova zbirka. Od teološke literature i promišljanja o svetu i životu do svedočanstva o svakodnevnom životu poput zapisa ljudi o atmosferskim pojavama, ceni žita koja ih je pogađala, ljutoj zimi. Imamo čitav istorijat jedne sarajevske porodice s kraja 18. i početka 19. veka. Detaljno se opisuje kad se ko oženio, dobio dete, sa kim trgovao, gde su putovali“.
Smederevsko četvorojevanđelje, prva četvrtina 15. veka
© Sputnik / Marija Jakovljević
Kada je gorela Narodna biblioteka
Radoslav Grujić je svoj život posvetio zaštiti kulturnog nasleđa, a ostao je njegov zapis o stradanju Narodne biblioteke Srbije 6. aprila 1941. godine:
„Tu noć prebdio sam više zbog brige opsednut ognjem u neposrednoj blizini nego od bombardovanja, a ujutro odmah čim su se malo izgubili zvuci bombardera i štuka prvo sam otišao da vidim šta gori. Na moju nesreću odmah sam opazio da ne gori gradski arhiv ni štamparija nego Narodna biblioteka. Oganj je već uništio bio zadnji deo biblioteke i spustio se u podrume pod njom, ali još nije prodro u suteren prednjeg dela. Znao sam da se rukopisi i inkunabule i arhiva drže na spratu prednjeg dela pa sam potom izbezumljen od bola potrčao Kosančićevim vencem ne bih li koga našao da mi pomogne, naći vatrogasce da se spase što bi se još spaslo moglo. Opazio sam tri žandarma, poleteo sam ka njima s molbom 'pomozite mi, braćo, da nađem vatrogasce da spasimo veliko narodno blago koje je u požaru'. Sva trojica su pošli prema meni i odmah upitali – 'Kakvo narodno blago?' A kada sam rekao da je Narodna biblioteka u plamenu tu u neposrednoj blizini, vođ te patrole dreknu na mene izbezumljen – 'Tebi je do biblioteke a ne vidiš ovolike žrtve?' Pogledao sam i video dosta smrtno ugljenisanih ljudi. Stresao sam se, ali sam opet pokušao da ih urazumim da mrtvima ne možemo ništa pomoći, ali bi mogli spasti bar jedan deo dragocene Narodne biblioteke. Tada se vođ toliko razbesneo da je skinuo pušku s ramena i psovkom počeo mi pretiti, dok su druga dva žandara zadržavali ga u huškanjima, a mene savetovali da bežim jer je naleteo novi talas bombardera koji nas je rasterao i naterao u zaklon“.
Slika "Biblioteka u plamenu" Antona Hutera
© Sputnik / Marija Jakovljević
Grujić piše dalje svoja sećanja na te strašne dane kada je gorela Narodna biblioteka na Kosančićevom vencu:
„Uskoro pošto se spustio suton, opazio sam prvo užarenost neba sa te strane, a zatim i sve veći plamen koji se cele noći dizao visoko povijen vetrom prema muzeju i jezivo osvetljavao ceo kraj. Pošto je snaga ognja među varnicama dizala i čitave listove hartije u visine, odmah mi je palo na um da gori neko skladište ali sam se još tešio da je možda državne štamparije. Te noći novi oganj se rasplamsao u ostacima biblioteke i goreo je četiri noći. Sutradan, (treći dan) kada sam došao do zgrade već je sve u suterenu bilo u žaru“.
