Beograd je u svojoj istoriji bio okupiran mnogo puta, ali je okupacija u Drugom svetskom ratu bila najteža. Dva koncentraciona logora (Banjica i Staro sajmište), stratišta u Jajincima i Topovske šupe, dušegupke, princip „sto za jednog“ samo su ilustracije teškog života i terora u gradu koji su okupirali nacisti. Svaki drugi Beograđanin u jednom trenutku završio je kao talac na Banjici. Bombardovan od Nemaca, ali i od saveznika, Beograd je slobodu koja je došla 20. oktobra dočekao u ruševinama.
Prelazak Crvene armije u Srbiju
Beogradska operacija, kako se u vojnim analima naziva oslobođenje Beograda, spada u red složenih operacija, koja je od Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije (NOVJ), do tada uglavnom gerilske formacije, načinila regularnu vojsku sa pozadinom. Uz to, NOVJ je, spajanjem sa jedinicama Crvene armije postala deo jedinstvenog antifašističkog fronta.
Iako su završne operacije za oslobođenje Beograda počele 14. oktobra, sama operacija počela je ranije, moglo bi se reći sa prelaskom jedinica Crvene armije u Srbiju krajem septembra 1944. i njihovim spajanjem sa NOVJ.
Sa oslobođenjem Topole 12. oktobra, združene snage nastavile su napredovanje ka severu, uništavajući divizion jurišnih topova SS divizije „Princ Eugen“, oslobađajući Mladenovac i savladavajući nemačke položaje na Avali. U noći između 13. i 14. oktobra, uništen je nemački puk „Brandenburg“, čime je oslobođenje Beograda moglo da počne.
Prva proleterska prva napada
Završne operacije za Beograd počele su 14. oktobra, nakon što su sedam artiljerijskih i minobacačkih pukova, pet samostalnih diviziona (ukupno 320 topova i minobacača najrazličitijih kalibara) i 24 „kaćuše“ na signal crvene rakete, izveli pripremu u trajanju od 20 minuta.
Za vreme artiljerijske pripreme, avioni 136. i 306. jurišne vazduhoplovne divizije 9. mešovitog vazduhoplovnog korpusa, pod komandom general-potpukovnika avijacije Tolstikova, neprekidno su nanosili udarce protivnikovim artiljerijskim baterijama na položajima na Bežanijskoj kosi, duž leve obale Save i u rejonu Savskog mosta.
Čast da započne napad za oslobođenje prestonice pripala je Prvoj proleterskoj brigadi. Politički kontekst ovog poteza više je nego jasan — trebalo je pokazati da su partizani dovoljno sposobni da učestvuju u jednoj složenoj vojnoj operaciji.
Tokom prepodneva 14. oktobra, Prva proleterska osvojila je Banjički vis i nastavila napredovanje ka Autokomandi i Slaviji.
Dolinom Topčiderske reke, napadale su Šesta (lička) proleterska divizija i 13. Mehanizovana brigada Crvene armije, koje su na Čukarici izolovale nemačku borbenu grupu pukovnika Cimermana. Njen prodor ka Glavnoj železničkoj stanici i mostu na Savi osujećen je jakim otporom nemačkih snaga.
Štetner udara s leđa
Međutim, napad korpusne grupe „Štetner“ iz Smedereva usporio je oslobođenje grada. Štetnerova grupa napala je položaje 5. i 21. srpske divizije NOVJ iz pravca Smederevskog druma (danas Bulevar kralja Aleksandra) kako bi se, preko Konjarnika i Zvezdare, prebacile u centar. Nanoseći teške gubitke partizanima i crvenoarmejcima, ova grupa je uporno pokušavala da ostvari svoj cilj, a zaustavljena je tek kod škole „Vojislav Ilić“ (danas srednja Arhitektonska škola) na Pašinom brdu.
Suočen sa velikim gubicima, Štetner je pokušao da se spoji sa Cimermanovom grupom na Čukarici, napadajući dolinom Topčiderske reke. Kada je njegov napad i tu odbijen, Štetner se pod pritiskom povukao na Avalu, gde je i poginuo 18. oktobra. Razbijene i bez komandanta, njegove snage povlačile su se u pravcu Šapca.
Borbe za svaku kuću i ulicu
Tokom 14. i 15. oktobra, veći deo grada bio je oslobođen. Neprijatelj se držao samo u njegovom severozapadnom delu, na liniji železnička stanica „Dunav“ — Botanička bašta — Narodna skupština — Terazije — blok zgrada ministarstava — Glavna železnička stanica, kao i na Čukarici, gde su nemačke jedinice bile odsečene od svojih snaga u gradu.
Žilav otpor nemačka vojska pružala je i na Autokomandi, na Slaviji, u Karađorđevom parku. Na Čukarici, grupa pukovnika Cimermana nije dozvoljavala Šestoj ličkoj da krene dalje. Utvrđene na liniji škola (današnja škola „Josif Pančić“) — crkva — železnički tunel (posle rata Pionirska pruga), nemačke snage su odolevale napadima partizana i crvenoarmejaca.
U nekoliko depeša, komandant Prve armijske grupe Peko Dapčević prekoreva komandanta Šeste ličke, pukovnika Đoka Jovanića, zbog toga što nemački otpor na Čukarici još nije slomljen. Jovanić očajnički traži artiljerijsku podršku.
Snage pukovnika Cimermana poslednje će izaći iz okupiranog Beograda.
Naročito je bio utvrđen blok zgrada ministarstava na uglu Miloša Velikog i Nemanjine. Prema svedočenjima boraca, svaki prozor na zgradama bio je zazidan i pretvoren u puškarnice. Narodno pozorište tri puta je padalo iz ruke u ruku, dok ga crvenoarmejci nisu osvojili.
Ministarstvo saobraćaja, Glavna železnička stanica, Radionica vojne odeće (današnji „Beko“), hotel „Moskva“, ostaće zapamćeni kao poprišta teških i krvavih bitaka.
Zastava na „Albaniji“
U zoru 19. oktobra, nemačke snage branile su još samo savski mostobran: Čukaricu, Glavnu železničku stanicu, Sava malu, Terazijsku padinu, Zeleni venac, Varoš kapiju i Kalemegdan.
U centralnom delu grada krajnje uporišne tačke koje je držala nemačka vojska bile su hotel „Moskva“, hotel „Balkan“, uključujući levu stranu Terazija u pravcu Kolarčeve, palata „Albanija“, uključujući i Ulicu kneza Mihaila.
U borbama oko Trga Republike, koje su bez prekida trajale od 17. do 20. oktobra, u pokušajima neutralisanja nemačkih uporišta u palatama „Reunione“ (pozorište „Boško Buha“) i „Albanija“, važnu podršku jedinicama NOVJ pružali su sovjetski tenkovi. Sovjetski tenkisti su nastojali da priđu palati „Albanija“ iz dva pravca: sa Terazija i iz Francuske ulice.
U noći 19-20. oktobra zauzeto je i nemačko uporište u palati „Albanija“ koje je dominiralo gradom, budući da je bilo smešteno u tada najvišoj zgradi u Beogradu.
Koristeći vatru i pritisak boraca 1. proleterske brigade sa desne strane, naročito topovsku vatru prema palati iz tri sovjetska tenka sa Trga republike, i koristeći prodor nekoliko tenkova Crvene armije na Terazije, s leva, prvi proboj u palatu „Albanija“ izvršila je grupa boraca 4. bataljona 8. crnogorske brigade. Oni su prodrli u palatu kroz ulaz iz Ulice kneza Mihaila 2, nakon čega je ubrzo kroz isti ulaz prodrla i druga, nešto brojnija grupa. Gotovo istovremeno u zgradu je prodrla i grupa boraca 4. (kraljevačkog) bataljona 1. proleterske brigade kroz ulaz iz Kolarčeve.
Nemci branili sobu po sobu
Ilija Prelević, borac 4. bataljona 8. crnogorske brigade ostavio je kratak opis borbi u zgradi, a svedočenje je preneo istoričar Milan Radanović u knjizi „Oslobođenje. Beograd, oktobar 1944.“
„Nijemci se žilavo brane, sobu po sobu, sprat po sprat. Na ulazu, pored lifta koji ne radi, leže dva mrtva Nijemca, a na stepeništu, oslonjen na gelender, još jedan. Svuda gomila čaura i tragovi borbe. Negdje između trećeg i četvrtog sprata borci me opominju da ima još Nijemaca koji, skriveni, pucaju u leđa naših boraca. Tako su iz prostorija na trećem spratu, koje gledaju prema Kolarčevoj, iznenadili naše drugove: trojicu su ubili, a četvrtog ranili. Na četvrtom su se iz jedne prostorije pojavili njemački puškomitraljezac i njegov pomoćnik. Predali su se.“
Na zgradi je nakon neutralisanja nemačkog mitraljeskog gnezda bila istaknuta jugoslovenska zastava sa petokrakom, što je bio znak da je Beograd slobodan. U literaturi se obično navodi da su ovaj smeli poduhvat izvršila trojica boraca 2. čete 4. bataljona 8. crnogorske brigade, na čelu sa Miladinom Petrovićem, koji su se probijali kroz zgradu, neutrališući neprijateljske vojnike. Do vrha zgrade Petrović je ostao sam, jer su njegovi saborci bili pogođeni.
