Veliki broj svetinja i manastira u Crnoj Gori zadužbine su srpske srednjovjekovne dinastije Nemanjića, a u Cetinjskom manastiru i danas se čuva kruna srpskog kralja Stefana Dečanskog, kojom je, na lični zahtjev, krunisan i crnogorski kralj Nikola Prvi Petrović na Cetinju 1910. godine.
Cetinjski manastir
Cetinjski manastir posvećen je Rođenju Presvete Bogorodice i nalazi se u srcu drevne prijestonice Crne Gore — Cetinja, u podnožju planine Orlov krš. To je, bez pretjerivanja, srce i duša pravoslavne Crne Gore.
Sazidao ga je 1484. godine Ivan Crnojević i tada je postao sjedište Zetske eparhije. Nakon 1493. godine vladike ove eparhije zvali su se „crnogorski i primorski“. Jedinstven je u čitavoj pravoslavnoj Vaseljeni, jer je u teškim istorijskim trenucima zapravo bio i manastir i grad i država, dok se pod njegovim kružnim lukovima nalazila cjelokupna zakonodavna, sudska i izvršna vlast Crne Gore.
Manastir je vremenom preživio burne događaje koji su često bili sudbonosni za istoriju same države. Do temelja je rušen i spaljivan nekoliko puta od strane turskih osvajača, ali su ga Crnogorci uvijek ubrzo obnavljali.
Manastir je više puta dograđivan, a sadašnji izgled dobio je 1927. godine.
Danas se u Cetinjskom manastiru čuvaju:
— ruka Svetog Jovana Krstitelja, kojom je kršten Isus Hristos
— mošti Svetog Petra Cetinjskog (Petra Prvog Petrovića Njegoša)
— čestica Časnog krsta Gospodnjeg, na kome je Hrist bio razapet
— epitrahilj Svetog Save (Rastka Nemanjića) iz XIII vijeka, osnivača Srpske pravoslavne crkve
— kruna srpskog kralja Stefana Dečanskog iz dinastije Nemanjića iz 14. vijeka, kojom se takođe krunisao i crnogorski kralj Nikola Prvi Petrović 1910. godine
— štap prvog crnogorskog vladara Ivana Prvog Crnojevića iz XV vijeka
Manastir Ostrog
Manastir Ostrog je manastir Srpske pravoslavne crkve koji je smješten uz skoro vertikalnu liticu, visoko na planini Ostroška greda u Crnoj Gori.
Nalazi se na području Bjelopavlića, pripada opštini Danilovgrad i smješten je u okomitoj stijeni, sa koje se pruža pogled na ravnicu Bjelopavlića. Osnovao ga je u 17. vijeku hercegovački mitropolit Vasilije, koji je tu i sahranjen, a kasnije je i kanonizovan. On je Svetac Čudotvorac. Tijelo mu počiva u ćivotu u pećinskoj crkvi. Manastir Ostrog spada među najposjećenije u jugoistočnoj Evropi. Njega posjećuju vjernici svih religija iz svih krajeva svijeta.
Manastir Ostrog se sastoji od Gornjeg i Donjeg manastira. Gornji manastir izgrađen je na mjestu najudaljenijih pećinskih isposnica, u kojima se podvizavao Sveti Isaija od Onogošta, koji je u ostroškim liticama već bio izgradio pećinsku crkvicu Vavedenja Presvete Bogorodice, tada još bez ikakvog manastirskog imanja. Sveti Vasilije, pravoslavni arhipastir Zahumlja i Skenderije, koji je obilazio mjesta pogodna za isposnički život i tražio svoje novo mitropolitsko sjedište, izabrao je ove teško pristupačne isposnice za izgradnju budućeg manastira, koji je podigao 1665. godine.
Donji manastir podigao je arhimandrit ostroški Josif Pavićević 1820. godine po blagoslovu mitropolita cetinjskog Petra Prvog Petrovića Njegoša, Svetog Petra Cetinjskog. Manastir je posvećen Svetoj Trojici. U istom manastiru sahranjen je arhimandrit Josif Pavićević 1836. kao ktitor hrama.
U više navrata manastir Ostrog se takođe našao na udaru Turaka.
Manastir Đurđevi Stupovi
Manastir Đurđeve Stupove kao svoju zadužbinu podigao je gospodar Budimlja, župan Stefan Prvoslav, sin Velikog župana Tihomira, a sinovac Nemanjin 1213. godine.
U Manastiru, čiji je ktitor Nemanjin sinovac, na desnoj strani naosa nalazi se njegov grob, nad kojim stoji zapis: „Župan Prvoslav, sin velikoga župana Tihomira, sinovac svetoga Simeona Nemanje i ktitor mesta segov“.
Manastir je podignut na lijevoj strani Lima, pod Rastovcem, na zaravni koja se zove Stupovi, odmah iznad rijeke ponornice, gdje izvire kristalno čista studena voda (danas je u opštini Berane).
Smatra se da je velika zasluga ovog katedralnog manastira u očuvanju nacionalne svijesti i jedinstva srpskog naroda, kao i u širenju kulture na ovim prostorima.
Inače, u Đurđevim Stupovima Sveti Sava je 1219. godine osnovao jednu od prvih sedam episkopija — četvrtu po redu, o čemu se u zapisu kaže: „Četvrtago vladiku postavi Sveti Savo u Budimlju u hram Svetoga Georgija“.
Podsjetimo, u Budimljanskoj župi nije bilo sela da nije imalo makar jednu crkvu, zato se i kaže „da je stožer Raškoj zemlji i kitna joj perjanica“, kao i čitav prostor Vasojevića, gdje je zabilježeno da je bilo preko 80 crkava i 6 manastira.
Manastir Morača
Knez Stefan Nemanjić, koji je nosio i staru dukljansku kraljevsku titulu, podigao je manastir Moraču 1252. godine, za vreme vladavine kralja Uroša Prvog. Manastir je podignut na desnoj obali rijeke Morače, u proširenom dijelu kanjona ove rijeke, nazvanom Donja Morača, na jednoj terasi koja nadvisuje rečno korito za oko 40 metara. U neposrednoj blizini manastira izvire jako vrelo, čija voda još uvek služi za piće. Tu, do samog manastira, je i obronak zvani Svetigora, sa koga voda pada sa visine od 40 metara. Ovo je najlepši vodopad u Crnoj Gori.
Glavna crkva Moračkog manastira posvećena je Uspeniju Presvete Bogorodice, po svom arhitektonskom obliku spada u najstariju grupu srpskih crkava takozvane „raške škole“ i građena je po ugledu na ranije vladarske zadužbine: Studenicu, Žiču i Mileševu.
U Morači se nalazi i jedna od naših najljepših i najznačajnijih ikonopisanih cjelina iz 17. vijeka.
Negdje na početku 16. vijeka Morački manastir teško je nastradao. Turci su tada sa manastirske crkve skinuli olovni krov, a krovnu konstrukciju su spalili. Posle ove pohare, crkva je ostala bez krova punih 70 godina. Tek 1574. godine crkva je obnovljena i pokrivena. Iste godine izrađen je, u oltaru i u srednjem hramu, novi živopis, koji i danas postoji.
Manastir Ždrebaonik
Manastir Ždrebaonik je manastir Srpske pravoslavne crkve koji se nalazi na lijevoj obali rijeke Zete u Sekulićima nadomak Danilovgrada. Posvećen je Svetom Arhangelu Mihailu i pripada Mitropoliji crnogorsko-primorskoj.
O manastiru ne postoje pisani dokumenti. Prema narodnim predanjima manastir se dovodi u vezu sa Nemanjićima i osnovan je u 13. vijeku. Vjeruje se da je izgrađen na temeljima metoha manastira Morača.
Postoje dve verzije o imenu ovog manastira. Po jednoj verziji Nemanjići su ovdje uzgajali konje, a prema drugoj, ime se vezuje za staru slovensku riječ „ždrebje“, koja označava plodnu crkvenu zemlju. Prema starom Dušanovom zakoniku vlastelin je bio dužan da sveštenicima koji nemaju zemlje preda ždrebje — u prevodu, tri plodne njive. Otuda bi se naziv Ždrebaonik mogao prevesti i kao plodna zemlja.
Tokom istorije manastir je nekoliko puta bio paljen i rušen, a danas je Ždrebaonik ženski manastir, u kome se od 1920. godine čuvaju mošti drugog srpskog arhiepiskopa Arsenija Sremca, naslednika Svetog Save na mjestu Arhiepiskopije. Osim moštiju Svetog Arsenija u manastiru se nalazi i dio moštiju Svete Prepodobnomučenice Fevronije, hrišćanske svetiteljke koja je živjela u trećem vijeku.
Manastir Piva
Posvećen je Uspenju Bogorodičinom. Dio je eparhije budimljansko-nikšićke, koja je ponovo uspostavljena 2001. godine, nakon što je bila ukinuta dugih trista godina, a prije toga je postojala i u vrijeme Svetog Save Nemanjića. Manastirska crkva je trobrodna sa nadvišenim srednjim brodom i bez kupole, po čemu je nadaleko prepoznatljiva.
Pivski manastir je od njegovog nastanka do danas nosio na sebi teška vremena. Građen je u vrijeme kada su Osmanlije harali Evropom i dostizali vrhunce svoje moći. Njegov ktitor bio je turski vezir, porijeklom iz Hercegovine, Mehmed paša Sokolović, nekadašnji Bajica, koji je pomogao Srpsku crkvu, urgirajući 1557. godine lično kod cara u Stanbolu za pravnu dozvolu kojom bi se ponovo uspostavila Patrijaršija. Car je odobrio ponovno uspostavljanje, a za patrijarha je postavljen Makarije Sokolović, prvi rođak Mehmedov, kojeg Turci nijesu uspjeli zarobiti dankom u krvi, jer se već kao mlad uputio ka manastiru Hilandaru.
Manastir Piva je, radi izgradnje hidrocentrale Piva, 1982. godine preseljen na današnju lokaciju u Sinjcu, na tamošnje imanje Adzića, na mjesto udaljeno oko četiri kilometra dalje od prvobitne pozicije, to jest od izvorišta rijeke Pive.
Manastir Savina
Manastir Savina se nalazi pored Herceg Novog, i napravljen je u bujnoj mediteranskoj vegetaciji na jednom od najlepših mesta u zalivu Boke kotorske. Manastir se sastoji od tri crkve: Mali hram Uspenja presvete Bogorodice, Veliki hram Uspenja presvete Bogorodice i Hram Svetog Save, po kome je manastir i dobio ime.
Mali hram Uspenija Presvete Bogorodice najverovatnije potiče iz 1030. godine, mada je najstariji zapis u kome se manastir spominje iz 1648. godine. Njegova obnova započeta je krajem 17. vijeka, dolaskom izbjeglih monaha iz manastira Tvrdoš iz Hercegovine, a završena je 1831. godine.
U manastiru se nalazi veliki broj relikvija koje potiču iz doba Nemanjića (mošti Jelene Nemanjić Šubić, krst Svetog Save), uključujući i one prenijete iz manastira Tvrdoš. Hram Svetog Save nalazi se van manastirskog kompleksa. Veliki hram Uspenja Presvete Bogorodice sagrađen je između 1777. i 1799. godine, a gradio ga je majstor Nikola Foretić sa ostrva Korčule.
Posebna zanimljivost se odnosi na ktitora manastira Savina, za koga se smatra da je bio „vaskoliki narod srpski“ od Dalmacije, preko Mletaka i Trsta, a zabilježeno je da su Srbi sakupljali novčane priloge i širom Rusije. Manastir Savina je izgrađen zahvaljujući srpskom narodu i hrabrim monasima koju su nerijetko dolazili iz Rusije.
U riznici manastira Savina, između ostalog, čuva se i plaštanica iz 1659. godine, za koju se navodi da je pripadala srpskom patrijarhu Arseniju Čarnojeviću.
Manastir Podmaine
Manastir Podmaine nalazi se u Budvi na uzvišenju iznad Budvanskog polja.
Za manastir posvećen Uspenju Presvete Bogorodice odomaćeno je više naziva. Neko ga naziva Podmaine, neko Podostrog, a najčešće manastir Maine. Podostrog ga nazivaju po obližnjem brdu Ostrogu u Mainama.
Prema narodnom predanju, manastir potiče iz vremena vladavine Crnojevića. Prvi podatak o njemu nalazimo 1630. godine, kada je obnovljen živopis malog hrama Uspenja Presvete Bogorodice. Po arhitektonskim elementima ovog hrama, njegovo osnivanje može se pomeriti u 15. vijek, u vreme Crnojevića. Podatak da je freske malog hrama obnovio jeromonah Visarion iz Cetinjskog manastira Crnojevića, upućuje na to da su se crnogorski mitropoliti brinuli o manastiru, sledeći tradiciju njenih osnivača. To se nastavlja i uspostavljanjem dinastije Petrovića Njegoša. Jedno vrijeme manastir Podmaine bio je rezidencija cetinjskog mitropolita.
U 18. i 19. vijeku manastir je uživao veliki ugled, kada su ga posjećivali svi viđeniji Crnogorci. U njemu je Petar Drugi Petrović Njegoš napisao dio „Gorskog vijenca“ i „Slobodijadu“, a posjećivao ga je i Dositej Obradović.
Crkva Svetog Đorđa u Podgorici
U samom centru Podgorice, pored stadiona FK „Budućnost“, smještena pod brdom Gorica, nalazi se crkva Svetog Đorđa, najstarija aktivna hrišćanska bogomolja na prostoru Crne Gore, za koju se smatra da je stara više od 900 godina.
Po predanju, tu je nekada bio jedan veliki manastir, koji je bio povezan podzemnim tunelom sa rijekom Moračom.
Čitav prostor oko crkve Svetog Đorđa čini jednu drevnu hrišćansku nekropolu. Ispod samih zidina crkve nalazi se nekoliko masovnih grobnica stradalih Podgoričana u anglo-američkom bombardovanju Podgorice 1944. godine. Nažalost, nakon Drugog svjetskog rata čitav taj prostor je devastiran, kako izgradnjom objekata, tako i izgradnjom saobraćajnica.
Istorija crkve još nije dovoljno istražena, iako je riječ ne samo o kulturnom dobru Crne Gore, već o kulturnom dobru cjelokupnog hrišćanstva.
Manastir Sveta Trojica
Manastir Sveta Trojica je srednjovekovni manastir koji pripada Eparhiji mileševskoj Srpske pravoslavne crkve. Nalazi se u Pljevljima na sjeveru Crne Gore, dva kilometra od centra grada. Manastirski kompleks udaljen je 61 kilometar od Durmitora i 38 kilometara od mosta na Tari. Manastirska crkva je posvećena Trojici, koji se u crkvenoj literaturi obično nazivaju Sveta Trojica.
U manastiru Sveta Trojica svoju pismenost razvijao je i Patrijarh srpski Varnava, čije je svetovno ime bilo Petar Rosić. Završivši Duhovnu akademiju u Sankt Peterburgu, Patrijarh Varnava započinje inicijativu da se izgradi Hram Svetog Save u Beogradu.
Po narodnom predanju manastir Sveta Trojica je zadužbina nekog srpskog vladara iz dinastije Nemanjića. Ali, kako su oni gradili veće zadužbine, takozvane lavre, to je malo verovatno. Ostaje da ga je podigao neki lokalni vlastelin. Nije poznato kada je manastir tačno osnovan, ali se pretpostavlja da je nastao prije turskih osvajanja 1465. godine.
U manastirskoj crkvi, ispred ikonostasa sa desne strane, nalazi se kovčeg u obliku sarkofaga, u kojem se od 17. vijeka, čuva dio moštiju Svetog Save, njegova lijeva ruka. Pored moštiju nalazi se položeno i Žezlo Svetog Save. Kovčeg je položen na konstrukciju forme prolaznog tunela, koji služi kao dio obrednog rituala na praznik Svete Trojice. Druga dragocjenost manastirskog hrama je „štaka“ (štap) Svetog Save.
