Ko je „simbol Kosova“ Džafer Deva: Hitler ga odlikovao, CIA mu „oprala“ biografiju

Namera privremenih vlasti u Prištini da obnove kuću ratnog zločinca Džafera Ibrahima Deve u Kosovskoj Mitrovici ponovo je uznemirila javnost u Srbiji.

U februaru prošle godine, Muzej žrtava genocida reagovao je na najavu obnove kuće Džafera Deve što je rezultiralo time da su UNDP i Evropska unija poništile svoje tad već uveliko donete odluke da finansiraju projekat restauracije i konzervacije kuće tog ratnog zločinca.

Džafer Ibrahim Deva rođen je u Istanbulu 1900. prema jednom izvoru, ili u Kosovskoj Mitrovici 1904. godine, prema drugim izvorima. Bio je poznat obaveštajnim strukturama Kraljevine Jugoslavije još od 1936. i tada se već sumnjalo da je on saradnik Abvera — obaveštajne i kontraobaveštajne službe u okviru vojske Trećeg rajha.

Od 1941. bio je načelnik kosovsko-mitrovačkog sreza za vreme nemačke okupacije Srbije. Vojno-okupacionom zonom Srbije upravljala je nacistička Nemačka preko Vermahta, a reč je o teritoriji koja je uključivala Banat i teritoriju od Beograda do Kosovske Mitrovice i Podujeva.

U prvim godinama rata bio je zadužen za Kosovsku Mitrovicu i u to vreme bio je poznat po zlu, između ostalog i po naredbi iz maja 1941, kad je odobrio oduzimanje svih vrednih nekretnina pripadnika jevrejske zajednice u Kosovskoj Mitrovici. Već u avgustu 1941. došlo je do prve internacije muškaraca od 20. do 55. godina starosti u kosovskomitrovački zatvor. Sve to nemačka okupaciona uprava radi uz pomoć Džafera Deve i njegovih saradnika.

Nešto kasnije osniva „Kosovski puk“, dobrovoljačku miliciju sastavljena od kosovskih Albanaca.

Tokom trajanja nemačke okupacije, general Hans Gustav Felber, komandant okupacione celine „Jugoistok“ i zone „Srbija“ od 15. avgusta 1943. do 26. septembra 1944. godine, u izveštaju je opisao je Devu kao osnovnu pokretačku snagu na Kosovu i Metohiji i dodao da su njegove akcije protiv partizana premašila sva očekivanja Vermahta.

Ipak, u toku marta 1944. godine, najveći deo pripadnika Devine milicije stupio je u 21. SS-diviziju „Skenderbeg“. Međutim, Džafer Deva nije se isticao samo u borbama protiv jugoslovenskih i albanskih partizana (posebno se ističu aktivnosti njegovog „Kosovskog puka“ u Tirani početkom februara 1944. godine kada su ubijene 84 osobe) već i terorom nad civilnim stanovništvom Kosova i Metohije.

Dva slučaja su od posebnog značaja, a kao i zločini u Tirani, prethode utapanju „Kosovskog puka“ u SS trupe.

Stradanje Jevreja Kosovske Mitrovice počelo je praktično već u prvim danima nemačke okupacije, tokom aprila i maja 1941. godine. Deva, istaknuta ličnost kosovsko-mitrovačkog okruga, izdao je 20. maja 1941. godine naredbu o oduzimanju jevrejskih imanja, a u jevrejske radnje postavljeni su komesari, pripadnici albanskog Kosovskog komiteta. Sinagoga je demolirana, knjige i dokumenti iz arhiva uništeni.

Jevreji su morali na levoj ruci da nose žutu traku, dok su na njihovim radnjama osvanuli natpisi „Jüdichafen Geschäft“. Situacija u kojoj se obrela jevrejska zajednica Kosovske Mitrovice pogoršana je tokom avgusta iste godine kada su nemačke okupacione snage, uz pomoć saradnika iz albanske zajednice, sprovodile muškarce, od 21 do 55 godina starosti u kosovsko-mitrovački zatvor.

Tokom februara 1942. godine, internirane su i žene sa decom, a već u martu pristigli su u zatvor i Jevreji iz Novog Pazara, Duge Poljane, Sjenice i Tutina. Prema istraživanjima Kristofera Brauninga grupa od oko 500 Jevreja sprovedena je u nemački logor na Starom Sajmištu marta 1942. godine. Do 10. maja, najveći broj osoba iz te grupe ugušen je u kamionu-gasnoj komori.

Nakon kapitulacije Italije tokom septembra 1943. godine, nemačka okupaciona zona na Kosovu i Metohiji širila se i na ostala veća mesta gde su, pored Albanaca, živeli Srbi i Jevreji. Shodno tome, i uticaj Džafera Deve rastao je i teritorijalno se širio. Iako nije komandovao „Kosovskim pukom“, Devina uloga u osnivanju i upravljanju je bila krucijalna.

Nakon hapšenja i ubijanja ljudi sa spiska sumnjivih osoba, u noći između 3. i 4. decembra, nastupila je hajka na nedužne civile. Grad je blokiran. Pripadnici „Kosovskog puka“ upadali su u srpske kuće, odvodili muškarce koje bi prvih dana držali zatvorenim u kulama Zejnel bega i Ševćet bega Mahmutbegovića ili u kafani Sali Dake. Noću su izvođeni na stratišta oko grada i ubijani, a tela ostavljana na licu mesta ili bacana u Bistricu.

Poslednjih dana „čišćenja“ Peći zatočenici nisu zatvarani već su direktno odvođeni na reku i okolna stratišta. Poruka je poslata srpskoj zajednici, a žrtve su primarno bili ugledni i bogati ljudi pećanskog kraja (trgovci, kafedžije, bivši državni činovnici, penzionisana vojna lica, zanatlije, zemljoradnici).

Džafer Deva izbegao je suđenje u Jugoslaviji jer se povukao zajedno sa pripadnicima Vermahta, grupe Armija E. Treći rajh ga je izvukao sa Balkana i preživeo je Drugi svetski rat. Umro je u San Francisku 1978. godine. U deklasifikovanim dokumentima CIA potvrđeno je da ga je Adolf Hitler odlikovao 1944. godine.

„Džafer Deva izvukao se od gonjenja jer je posle Drugog svetskog nastupio Hladni rat. Samim tim dobar deo ratnih zarobljenika engleske i američke vojske koji u prvim mesecima posle Drugog svetskog rata nisu predati jugoslovenskim vlastima, uspeo je da se izvuče i da ’opere biografije‘, predstavljajući se kao borci protiv komunizma i Staljina“, navodi istoričar Stefan Radojković, kustos Muzeja žrtava genocida.