Službovao za naciste i CIA: Kakvu poruku Srbima šalje - kuća Džafera Deve

Jer, u SAD nije mogao svako emigrirati nakon Drugog svetskog rata!? S tim u vezi, ministar kulture privremenih institucija u Prištini Hajrula Čeku istakao je pre izvesnog vremena da tumačenja o određenim istorijskim događajima treba da ostanu u domenu stručne javnosti.

Bejaše to njegova reakcija na proteste sa nekoliko strana posle najave o obnavljanju kuće Džafera Deve u južnom delu Kosovske Mitrovice. Između ostalih, reagovao je i nemački ambasador, ali je već pomenuti Čeku njegovu izjavu kvalifikovao kao „ishitrenu“.

Uprkos svemu, projekat obnove ovog objekta nedavno je uspešno završen i to uz podršku švedske organizacije „Kulturno nasleđe bez granica“. Šta se pod ovim „bez granica“ podrazumeva teško je reći, posle ovog projekta svako to može kontekstualizovati kako želi.

Barem za sada, prostor će poslužiti za „čuvanje kulturne baštine i galeriju umetnosti“, ali ako se tumačenja od strane probrane stručne javnosti promene, možda na istom mestu za par godina osvane i muzej posvećen najistaknutijem albanskom kolaboracionisti iz Drugog svetskog rata.

O liku i delu Džafera Deve malo se šta ima raspravljati. Ne samo da je bio i doslovno prvi među kosovsko-metohijskim Albancima koji je institucionalizovalo svoju saradnju sa fašističkim okupatorima, nego im je tokom celog rata verno služio i učestvovao u svim njihovim zlodelima.

Regrutovao je omladinu za Skenderbeg diviziju, svedočio osnivanju Handžar divizije, organizovao Drugu Prizrensku ligu, hapsio sve koje treba (Srbe, Jevreje, Rome, komuniste bez obzira na nacionalnu pripadnost), naposletku stoji i činjenica da je nakon kapitulacije Italije, kada su Nemci preuzeli kontrolu nad Albanijom, u uspostavljenoj vlasti (Namesničkom veću) obavljao funkciju ministra unutrašnjih poslova.

Deva je naučio nemački jezik još u mladosti, tokom školovanja u Solunu, a prema tvrdnjama pojedinih istoričara sarađivao je sa nemačkom vojnom obaveštajnom službom (Abver) i u godinama pre izbijanja Drugog svetskog rata. Na kraju rata pobegao je preko Hrvatske u Austriju (zanimljivo, tu se zadržao sve do 1947. godine, niko ga nije prepoznao, nema podataka da je pritvaran ili saslušavan), odatle za Damask, a sa Bliskog istoka emigrirao je u SAD 1956. godine.

Naravno, Amerikanci su znali koga primaju. Prihvatani su svi koji su bili od pomoći u borbi protiv komunizma, „kolekcija“ poznatih fašista i njihovih saradnika iz raznih evropskih država (a među njima bilo je i podosta ratnih zločinaca) koju je napravio legendarni Alen Dals sadržala je više od sedamsto imena. Tako je Deva počeo da radi za CIA koja ga je smestila na mesto pomoćnika direktora poštanske službe na Univerzitetu Stanford.

Prema nepotvrđenim navodima, Deva je prve kontakte sa američkim obaveštajnim strukturama imao već u drugoj polovini 1948. godine, koja je za vlast Envera Hodže po mnogo čemu bila prelomna.

To je vreme Rezolucije Informbiroa, prekida relacija između Beograda i Tirane, učvršćivanja strahovlade. Iako neprovereno, ovo donekle deluje logično. Češki istoričari Pavel Hradečni i Ladislav Hladki u odličnoj monografiji „Istorija Albanije“ napominju da je uz pomoć američke i britanske vojne službe 1949. godine u Parizu formirano „Udruženje Slobodna Albanija“ (Komiteti Shqiperia e lirë), na čijem čelu se najpre nalazi Midhat Frašeri, a zatim od njega funkciju preuzima Hasan Dosti. Obojica su bili iz istog kružoka kao i Deva. „Predstavnici američke obaveštajne službe, kao i njihove britanske kolege, tada su intenzivno analizirali stav, da bi Albanija mogla predstavljati prvu zemlju, u kojoj bi se svrgnuo komunistički režim i time dodatno oslabila pozicija Istočnog bloka, koja je već bila narušena odlaskom Jugoslavije“.

Do 1953. godine razvijen je plan za nasilno obaranje Envera Hodže putem pobune u samoj Albaniji (danas bi to okarakterisali kao „obojena revolucija“), ustanovljena je mreža vrbovanja albanskih antikomunista u egzilu, osmišljeni su specijalni treninzi na kojima su regrutovani članovi grupe obučavani (sa ciljem njihovog potonjeg ilegalnog prebacivanja na teritoriju Albanije).

Plan propada zato što je među koordinatorima specijalne operacije bio i čuveni sovjetski špijun Kim Filbi koji je „radeći u koordinacionom centru u Vašingtonu, sa detaljima cele akcije upoznao Moskvu, koja je informacije prosledila Tirani“. Staljin je bukvalno spasio Envera Hodžu.

Kako bilo, Deva se snašao, imao je određenu „upotrebnu vrednost“, pa je umesto sudskog procesa i verovatnog streljanja, po drugi put u životu završio kao saradnik tuđe obaveštajne službe. Što, iako je sa istorijskog stanovišta zanimljivo zbog brojnih stvari, nije preporuka da se uzdiže u status „odgovornog nacionalnog delatnika“, čak i kada ne bi postojao prvi deo njegove političke biografije.

Ipak, sa realizacijom projekta u južnom delu Kosovske Mitrovice to se čini, pa istoričar Nenad Antonijević pravilno primećuje da se tako „rehabilituje njegova ličnost i sprovodi negativna revizija Drugog svetskog rata“.

Objašnjenje zašto se to čini, pronalazi se u zaključku Jadvige Staniškis, koja opisuje političke procese krajem osamdesetih godina u Istočnom bloku. Dalsova strategija i dalje je primenjivana. U borbi protiv komunizma u njegovoj terminalnoj fazi najsigurniji oslonac zapadnih struktura opet su bili lokalni nacionalisti. Njih je uvek relativno lako mobilisati i organizovati. Posledično, sa tim se odigravala i revizija istorije putem kontekstualizacije događaja i okolnosti na drugačiji način. Otuda i oslanjanje na ukrajinske fašiste početkom devedesetih godina HH veka.

Uglavnom, kada je nešto moglo u slučajevima Ukrajine, Letonije ili Estonije, zašto ne bi moglo i među Albancima?

„Povampirenje duha“ Džafera Deve deo je plana o institucionalnom rekonstruisanju velikoalbanskih aspiracija, koje će se u doglednoj perspektivi realizovati uz podršku „istorijskih saveznika“ i uz obrazloženje da se tako sprečava penetracija ruskog uticaja na Balkanu. Barem su tako zamislili inspiratori ovog projekta. Komunističkog bloka odavno nema, ali Rusi su Rusi, bilo komunizma ili ne. Kada je Deva tome mogao poslužiti jedanput, zašto ne bi mogao i drugi put?

A to što je službovao nemačkim fašistma ionako nema veze. Kada je Bandera postao „odgovoran nacionalni delatnik“, zašto to ne bi mogao biti i Deva?