Orao, lav i krin vekovima čuvali dedovinu: Kako su Srbi na grbovima ispisivali identitet i tradiciju

Na izložbi „Orao, lav i krin – Heraldika srednjovekovnih srpskih zemalja” u Istorijskom muzeju Srbije predstavljeno je 20 grbova najznačajnijih vladarskih i velikaških porodica iz Srbije, Bosne, Huma i Zete, koje su vladale od 9. do 15. veka, počevši od najstarijeg srpskog vladarskog roda, Vlastimirovića, pa zaključno sa rodom Brankovića.

Autori izložbe Muzeja Republike Srpske, Janko Vračar i Dejan Došlić podsećaju da su se prvi grbovi pojavili u srednjovekovnoj Evropi i da su viteški turniri bili dobar medijum za prenošenje simbolike koja se proširila i na naše zemlje:

„Obično se uzima da se heraldika u našim zemljama razvijala u vreme kralja Stefana Dušana i bana Stefana Drugog Kotromanića. Na novcu iz tog perioda nalazimo prikaze šljema sa čelenkom, a zatim se pojavljuju i grbovi na novcu, pečatima. Simboliku grbova pronalazimo i ranije pa tako imamo pečat kneza Stroimira iz druge polovine 9. veka ili arhonta Petra iz Zete, a zatim i u srednjovekovnoj Bosni i Raški nalazimo predstave dvoglavog orla i drugih elemenata koje možemo nazvati protoheraldičkim elementima. Krajem 13. i početkom 14. veka viteška kultura i heraldika prodiru u naše zemelje, a druga polovina 14. veka i 15. vek obiluju heraldičkim predstavama kod naših velikaških i vladarskih porodica“.

Postavka u Istorijskom muzeju Srbije obuhvata grbove Nemanjića, Vlastimirovića - najstarije srpske vladarske porodice, Vojisavljevića koji su vladali primorskim srpskim zemljama u 11. veku, Kotromanića - kraljevskog roda iz tadašnje srdnjovekovne Bosne, Mrnjavčevića, koji su nosili titulu kraljeva za vreme vladavine cara Uroša, Lazarevića i Brankovića –despotskih porodica koje su vladale Srbijom u 15. veku, kao i velikaških porodica – Dragaši, Vojinovići, zatim Kosače (herceg Stefan Kosača), Pavlovići, Nikolići, Šantići, Balšići i Crnojevići, koji su poslednji nosioci srpske državne misli na našim prostorima i koji simbol dvoglavog orla koriste na svojim pečatima.

Nakon pada Zete pod tursku vlast poslednji Crnojević - Staniša Crnojević, koji je prešao u islam i postao Skender beg Crnojević, u svojim dokumentima kao sandžak - beg Crne Gore koristi dvoglavog orla.

Došlić za Sputnjik kaže da su grbovi simbol statusne moći:

Vračar navodi da Osmanlije nisu volele ni tolerisale sliku, kao ni drugi islamski narodi, ali zahvaljujući ilirskoj heraldici, koja se pojavila u Dubrovniku krajem 16. veka, kao i pamćenju naroda, grbovi srpskih porodica su opstali tokom osmanske vladavine:

„Heraldika je preživela na tim prostorima zahvaljujući Srbinu katoličke vere koji je bio admiral španske flote, don Pedru Ohmučeviću, koji je za sebe tvrdio da je direktni potomak čuvenog srpskog epskog junaka Relje Krilatice. On je prvi izdao grbovnik, a usledio je niz drugih tokom 16. i 17. veka. Oni su rađeni namenski jer su u to vreme sveta stolica u Rimu i kataločke sile Austrija i Mletačka Republika planirale da pokrenu pohod protiv Turaka i za to im je bila neophodna pomoć Srba kao najbrojnijeg hrišćanskog naroda na Balkanu. Izdavali su grbovnike sa ciljem da Srbe podsete na njihovu prošlost videći u njima potencijalne saveznike protiv Osmanlija. Zahvaljujući ilirskoj heraldici, pogovotovo delu Hristofora Žefarovića 'Stematografija', heraldika je preživela osmanski period i pojavila se u punom cvatu u 19. veku kada izbija Prvi srpski ustanak. Ustaničke vođe za simbole na svojim zastavama biraju upravo grbove iz knjige 'Stematografija'. Srpske države su propale ali njihova ideja je preživela, ideja srpske državnosti, zahvaljujući heraldici i Srpskoj pravoslavnoj crkvi“.

Grbovi u srednjovekovnim srpskim zemljama razvijali su se pod vizantijskim i zapadnim uticajima, što je vidljivo i na osnovu motiva na njima, a koji su pozajmljeni iz vizantijske protoheraldičke tradicije (dvoglavi orao, krst sa ocilima) ili iz zapadne heraldičke tradicije (štit, veliki šljem, čelenka, krin).

Prikazivani su na pečatima, pošto je svaki vladar na pečatu imao svoj simbol, zatim na novcu koji je bio jedna vrsta dokumenta, kao i na odeći, pa tako na čitavoj odeždi despota Stefana Lazarevića u manastiru Manasija vidimo dvoglave orlove.

Tri najčešća simbola u srpskoj heraldici su dvoglavi orao, lav i krin, pa otud i naslov izložbe:

„Simbol dvoglavog orla je došao iz Vizantije. Preuzeli su ga Nemanjići i on se javlja i pre zvanične pojave heraldike, da bi potom ušao u heraldiku i bio i kod Lazarevića. Kao pandan orlu imamo lava - dve vladarske životinje, kopnenu i nebesku. Lav se javlja više u zapadnijim oblastima, mada su i Brankovići, recimo, imali lava. Treći simbol - krin je najpoznatiji kod Kotromanića, tačnije kralja Stefana Tvrtka Kotromanića koji je izvršio reformu svog grba kada je ubacio šest zlatnih ljiljana ili krinova u svoj štit nakon što je krunisan za kralja Srba Bosne i Pomorja i zapadnih strana. Simbol ljiljana kao Bogorodičinog cveta najviše nalazimo krajem 14. i početkom 15. veka. Na primer, predstava šljema kneza Lazara u priprati Hilandara takođe sadrži ljiljan, kao i pečat Stefana Lazarevića i njegovog naslednika Đurđa Brankovića. Svetogorski manastiri takođe sadrže simbol ljiljana“.

Najlakši za rekonstrukciju, prema rečima autora, bio je grb Hrvatinića, jer se nalazi i u crtanoj formi, dok je teže bilo izraditi grbove koji se nalaze samo u ilirskim grbovnicima, nastalim mnogo kasnije nego što su živeli njihovi vlasnici.