Šta je globalni jug i kako može da sruši svetski poredak nametnut od Zapada

Kako je definisan globalni jug? Koje nacije se kvalifikuju za članstvo? Pogledajte objašnjenje Sputnjika.

Akademsko i javno interesovanje za termin „globalni jug“ poraslo je u poslednjih godinu i po dana usred suštinskih izmena koje se primećuju u globalnom političkom, vojnom i ekonomskom poretku tokom tekućeg rata između NATO i Rusije u Ukrajini i napora SAD da ograniče rastuću globalnu ekonomsku moć i geopolitički uticaj Kine.

Dok se Južna Afrika sprema da ugosti desetine lidera iz Afrike i drugih zemalja globalnog juga na samitu BRIKS-a u Johanesburgu sledeće nedelje, američki poslovni mediji oglasili su alarm zbog sve većeg odbijanja globalnog juga da stane na stranu Vašingtona u politici protiv Rusije, ili sukoba sa Kinom. Umesto toga, mnogi su pokazali sve veću spremnost i sposobnost da deluju kao suvereni i nezavisni akteri na svetskoj sceni.

Termin „globalni jug“ se prvi put pojavio tokom Hladnog rata i odnosi se na veliku ekonomsku podelu između bogatijih, uglavnom industrijalizovanih severnih nacija i zemalja u razvoju na jugu, od kojih su mnoge sve do 1960-ih i 1970-ih ostale deo zapadnoevropskih kolonijalnih imperija ili su nastavile da budu potčinjene zapadnim neokolonijalizmom.

Karl Oglsbi, američki pisac, akademik i politički aktivista je u velikoj meri zaslužan za to što je prvi upotrebio termin globalni jug u njegovom savremenom značenju, učinivši to 1969. godine kada je govorio o Vijetnamskom ratu i objasnio kako je dominacija globalnog severa kroz vekove eksploatacije dovela do nepodnošljivog globalnog društvenog poretka.

Uopšteno govoreći, globalni jug se odnosi na zemlje sa nižim prihodima, ili na nacije sa relativno niskim nivoom društveno-ekonomskog i industrijskog razvoja u poređenju sa bogatijim severnim nacijama.

Nacije globalnog juga imaju različite probleme, od veće stope smrtnosti novorođenčadi i kraćeg životnog veka do niže stope obrazovanja, visokog nivoa siromaštva i veće sklonosti migraciji u potrazi za boljim životom u inostranstvu (što zauzvrat može uzrokovati druge ekonomske i socijalne probleme, kao što su nedostatak obrazovanih stručnjaka i teškoće pri integraciji u novoj matičnoj zemlji). Takođe, mnogi problemi koje stvaraju bogatije, industrijalizovane zemlje globalnog severa, kao što su otpad i zagađenje, često nesrazmerno utiču na zemlje globalnog juga.

Nestanak političkog i ekonomskog bloka predvođenog Sovjetskim Savezom 1991. godine, uspon zemalja BRIKS krajem 2000-ih, trend ka deindustrijalizaciji u mnogim zapadnim zemljama i drugi razvoj događaja izazvali su akademske debate o validnosti termina kao što je „globalni jug “ u savremenom svetu.

Međutim, jasna podela koja je nedavno demonstrirana između Zapada i zemalja u razvoju tokom ukrajinske krize, kao i nedostatak spremnosti da zemlje u razvoju prekinu ekonomske odnose sa Rusijom i uvedu sankcije Moskvi, pokazuje da termin zadržava relevantnost i validnost.

Mapa koja prikazuje zemlje koje su uvele sankcije Rusiji (zeleno) nakon eskalacije krize u Donbasu u potpuni proksi rat NATO i Rusije u Ukrajini. Slika pokazuje da se velika većina nacija na takozvanom globalnom jugu uzdržala od uvođenja ograničenja Moskvi.

Na većini savremenih mapa granica između nacija globalnog severa i globalnog juga prostire se duž severne paralele, uključujući Meksiko i veliki deo Kariba, Južne Amerike, većinu ako ne i celu Afriku, Bliski istok, Centralnu, Istočnu i Jugoistočnu Aziju (izuzimajući Japan, Australiju ili Novi Zeland) Globalni jug predstavlja više od 85 posto svetske populacije i 39 posto globalnog BDP.

Dok su neke zemlje globalnog juga napravile dramatične korake u izvlačenju velikog dela svog stanovništva iz siromaštva (a u slučaju bloka BRIKS čak i suprostavljanju vodećim zapadnim zemljama u smislu kombinovane ekonomske moći), mnoge, uključujući Kinu i Tursku, nastavljaju da se identifikuju sa globalnim jugom, pri čemu se smatra da takva identifikacija pomaže u njihovom razlikovanju od Zapada i njegovog nasleđa kolonijalizma ili neokolonijalizma, i doprinosi izgradnji novih političkih i ekonomskih veza zasnovanih na osećaju solidarnosti i pripadnosti.

U januaru 2023. Indija je bila domaćin prvog ikada Glasa globalnog južnog samita, virtuelnog foruma koji je Nju Delhi okarakterisao kao „zajedničku platformu za razmatranje zabrinutosti, interesa i prioriteta koji utiču na… zemlje u razvoju, kao i za razmenu ideja i rešenja, i što je najvažnije, za jedinstven glas u rešavanju problema i prioriteta.”

Samit je bio uspešan, uz učešće predstavnika oko 125 zemalja, a skup je postao „najveća digitalna konferencija lidera i ministara zemalja u razvoju“ ikada održana, kako je to navelo indijsko Ministarstvo spoljnih poslova.

Dok budući potencijal inicijative koju predvodi Indija tek treba da se vidi, ovo je možda najznačajna inicijativa ovakvog tipa od osnivanja Pokreta nesvrstanih 1961. da se stvori blokovski nezavisna grupacija nacija globalnog juga u 21. veku.

Mapa učesnika samita Glas globalnog juga, čiji je domaćin bila Indija u januaru 2023. Na listi učesnika nalazila se većina zemalja koje su tradicionalno povezane sa globalnim jugom, osim Kine i Pakistana.

Nastavak uspona BRIKS bloka, koji uključuje četiri zemlje globalnog juga (Brazil, Indiju, Kinu i Južnu Afriku), plus Rusiju, nezapadnu članicu globalnog severa koja teži da uspostavi temelje multipolarnog svetskog poretka, opravdano daje nadu da se sadašnja društveno-ekonomska neravnoteža i nejednakost između severa i juga mogu postepeno rešiti kroz rast broja alternativa zapadnim institucijama kako bi se olakšao razvoj i nezavisnost Juga.

Pri čemu, rastuća zabrinutost zapadnih zemalja zbog jačanja alternativnih svetskih centara moći u razvoju ukazuje na to da tranzicija sa unipolarnosti koju vode Sjedinjene Države i njeni saveznici ka multipolarnosti verovatno neće proći bez pokušaja zapadnih zemalja da, koristeći sva raspoloživa sredstva, zadrže svoje nekadašnje kolonijalne posede.