Od Bila Klintona i Medlin Olbrajt do Milutina i Simonide – Mesto gde su Srbi našli iskru u kamenu

Kad se prođe beskonačno mnogo i još malo preko toga autoperionica, autolimara, gumara i ostalih autoradionica, koje pored benzinskih pumpi predstavljaju najvidljivije tačke života u Prištini i okolini, put za jug, koji magistralom vodi do Gnjilana, putnika namernika sprovodi kroz srpsko geto naselje – Gračanicu.

Ova enklava, koja ime nosi po jednom od najlepših spomenika srpskog srednjovekovnog graditeljstva, broji više od 12 hiljada stanovnika i predstavlja stecište Srba ratom prognanih iz Prištine. Iako okružena albanskim življem i zahvaljujući divljoj gradnji pripojena Prištini, u njoj Albanaca nema. Gračanica je danas administrativni, zdravstveni, obrazovni i kulturni centar svih Srba centralnog Kosova.

U Gračanici ima života. Prva razlika koja je svima koji obraćaju pažnju uočljiva jeste život na ulicama Gračanice. Deca koja se vraćaju iz škole, neka koja sigruno iz nje i beže, majke koje guraju bebe u kolicima, namrgođeni starci i žamor živog mesta zapljusnu svakoga ko uđe u enklavu gde se deca igraju u porti četrnaestovekovne zadužbine kralja Milutina.

Ljudi iz Gračanice, verovatno pritisnuti težinom života, izgledaju kao da žive neopterećeni veličinom i količinom istorije u njihovom dvorištu. Preko puta zida iza kojeg izvire Milutinova i Simonidina kuća je autobuska stanica na kojoj je neko zaboravio kesu sa krompirima. Iznad krošnji drveća izbija krst crkve koja je uvrštena u spomenik kulture od izuzetnog značaja, a naspram nje punija baba kaska za svojim unučićima, vičući im da ne jure za loptom blizu ulice.

Unutar zidina manastira, zeleno i žuto. Nema ničeg crvenog, k'o na slici Nadežde Petrović. Ko ne veruje, nek' ode da se uveri. Ama baš ništa crveno. Ogromne i guste krošnje drveća nadkrivaju posetioce i prolaznike koji sede na travi. Jedni gledaju u crkvu Uspenja Presvete Bogorodice, drugi u nebo, treći sebi u patike... Svako je sa svojim mislima i u svojim ličnim molitvama, nadanjima i strepnjama. Neki, sa neskrivenom radošću u očima, maze manastirsko kuče, tepajući mu.

Ako je doba dana odgovarajuće, prelazak iz zelenog u žuto, odnosno prelazak sa travnatog tepiha na kamen spoljašnje priprate crkve pratiće božanstvena igra svetlosti. Zraci Sunca prelamaju se maestralno preko stakala, padajući nežno na freske Svetog Arhangela Mihaila, Svetih Save i Simeona, ikone Hrista, Bogorodice i ostalih „stanovnika“ crkvenog antrea.

Izuzimajući opis igre svetlosti u predvorju, svaki drugi opis unutrašnjosti crkve bio bi uzaludan. Opisivati onu lepu sliku i iskopane oči, što ih večeri jedne, pod okriljem noći, iskopa Arbanas na kamenoj ploči, bilo bi u najmanju ruku nezahvalno. Ako bi se krik koji para uši u mrklom mraku mogao slikom predstaviti, predstavljao bi ga prizor Simonidinih i Milutinovih očiju iz kojih kao da još teče krvavi trag.

Po izlasku iz crkve, a zatim i manastira, put levo vodi do kružnog toka i spomenika Milošu Obiliću. Put desno, ulicom Cara Lazara, istom onom u kojoj je na autobuskoj stanici ostao nesuđeni krompir, vodi malo dalje, od geografskog u kulturni centar.

Nakon potpunog raspada sistema i brisanja svega što je bilo srpsko u gradovima Kosova i Metohije, Srbi su se našli u poziciji da okupljeni u geta formiraju kulturni život i da upravo formiranjem kulturnog života – ožive grad. Gračanički Dom kulture deo je te priče.

On je duboko ubeđen da će Srbi, okupljeni oko ideja umetnosti, lepote, kulture, knjige, uspeti da povrate i ožive svoj izgubljeni grad. Gračanički Dom kulture organizuje 140 događaja širom Metohije i Kosova, a njihov osnovni zadatak je pronalaženje skrivenih bisera. Nalaženje i usmeravanje nekog slikara, pisca, vajara, glumca koji živi na obroncima geta, pritisnut najvećim problemima ovog sveta... Biti alat preko kog će on uspeti u svom životu i procvetati svojim talentom.

Razgovor sa njim prekida vrlo učtiva i ozbiljna molba dve devojčice. Njima je lopta odletela na krov Doma kulture. One su, naravno, znale put do sprata, terase, krova i lopte, ali su ljubazno sačekale da direktor završi priču, kako bi ga zamolile da prođu kroz galeriju i postavku „Jesen u Prizrenu“, sve do krova i lopte.

Život u Gračanici, detinjstvo u dvorištu Doma kulture, krompir ispred zadužbine jednog od najmoćnijih vladara srednjovekovne Srbije, lopta koja uporno beži, Milutin i Simonida… Oni su sadašnjost i oni su budućnost Gračanice.