Ono što je Jeremija Stanojević zabeležio svojim fotoaparatom dragoceno je svedočanstvo o svim promenama koje su se dešavale u arhitekturi, urbanizmu, komunalnoj i saobraćajnoj infrastrukturi, ali i svedočanstvo o istoriji i duhu jednog grada i vremena.
Sve brže urbanističke promene
Jedna od urednica ove knjige, muzejska savetnica u Muzeju grada Beograda Angelina Banković za Sputnjik kaže da je Stanojevićeva strast i želja da fotografiše Beograd bila motivisana i time što su urbanističke promene koje su počele dvadesetih godina bivale sve brže.
„Stanojevićeva kćerka je svedočila da se njen otac veoma mnogo interesovao za istoriju Beograda uopšte, a posebno njegovu topografiju, zbog čega je godinama prikupljao raznoliku dokumentaciju o tome. Sakupljao je gravire, planove, stare fotografije i razglednice, beležio je kazivanja starih Beograđana i obilazio teren na mestima gde su se zidale nove građevine, da bi sačuvao tragove prošlosti otkopane pri izradi temelja. Kao kolekcionara, Stanojevića je zanimao Beograd i transformacije kroz koje je grad prolazio posle trajnog oslobođenja od turske vlasti, pa do Drugog svetskog rata, a sam se potrudio da zabeleži one koje su se dešavala u njegovo vreme. Zato je čest slučaj da se prilikom fotografisanja u više navrata vraćao na istu lokaciju, prateći promene uličnih zastora, postavljanje tramvajskih šina, rušenje i podizanje pojedinih objekata, među kojima je posebnu pažnju posvetio Mostu kralja Aleksandra, građevinama iz 19. veka, zidanim u tursko-balkanskom stilu, ali i sirotinjskim naseljima Beograda, poput Jatagan male“, objašnjava Angelina Banković.
Modernizacija je postala jasno vidljiva sa velikim projektima, kao što su izgradnja Mosta kralja Aleksandra (1930-1934), pojava mnogih reprezentativnih zdanja, regulisanje ulica u širem centru grada, nestanak zgrada tipičnih za postosmanski period, ali i sve vidljiviji vertikalni rast Beograda.
Kao obrazovani istoričar Stanojević je mogao da prepozna važan period koji će odrediti izgled grada u budućnosti, dodaje naša sagovornica i podseća da je Prvi svetski rat imao veliki uticaj na izgled Beograda i strukturu njegovog stanovništa:
„U ratu su porušeni značajni javni objekti, bolnice, mostovi, železnica i saobraćajnice, kao i 25 posto stambenog fonda, ponegde i čitavi blokovi. Broj stanovnika je tokom rata drastično umanjen, na ispod 50.000, ali je do 1921, više nego udvostručen i iznosio je 112.000 žitelja. Struktura stanovništva je značajno promenjena. Iz grada činovnika, što je bio pre rata, Beograd se pretvorio u grad radničke klase, a više od polovine populacije je spadalo u siromašne slojeve“.
Uskočka ulica
© Foto : Sputnjiku ustupio Muzej grada Beograda/Jeremija Stanojević
Generalni plan za dalji razvoj i uređenje grada usvojen je tek 1923/1924. godine, a ipak, izgradnja i uređenje prestonice samo su delimično pratili njegove ideje i postavke. Najvažnije realizacije bile su rekonstrukcije postojećih ulica i formiranje novih kao i prilagođavanja terena novoformiranoj uličnoj mreži. Početkom 1920-ih, od ukupno 304 ulice, njih 129 je bilo pokriveno zemljom, 167 je imalo potpuno ili delimično postavljenu tursku kaldrmu, a svega njih osam bilo je pokriveno savremenijim materijalima, kao što su drvena ili kamena kocka, liveni i zbijeni asfalt.
Zetska ulica
© Foto : Sputnjiku ustupio Muzej grada Beograda/Jeremija Stanojević
Tokom dvadesetih godina podizane su privatne kuće i objekti javne namene, a ono što je odlikovalo arhitekturu tog vremena, prema rečima Angeline Banković, bio je pluralizam prisutnih stilova.
„O tome svedoči prisustvo akademizma, zatim različitih rešenja sa primesama nacionalnih motiva ili eksprezionizma, monumentalna arhitektura koju su sa sobom doneli ruski arhitekti, posebno prisutni u izgradnji javnih objekata, sve do modernizma koji je postajao dominantniji tokom 1930-ih godina“, kaže naša sagovornica.
Šestojanuarska diktatura, Boško Tokin i „Seobe“
U godini kada je Stanojević započeo fotografisanje, Beograd je obeležio niz događaja iz političkog, društvenog i kulturnog života: uspostavljena je Šestojanuarska diktatura, počelo je emitovanje programa Radio Beograda, Crnjanski je objavio „Seobe“, Boško Tokin je promovisao svoju teoriju filma, na prvoj izložbi Beogradskog foto-kluba prikazane su fotografije Anastasa Jovanovića.
Stanojevićeve fotografije, nastale najverovatnije u periodu između 1929. i 1932. godine na kojima su detaljno zabeležene gotovo sve gradske ulice, obiluju atmosferom i prikazuju nesvakidašnju sliku Beograda tridesetih godina.
Na njima su, pre svega, prikazane fasade, kaldrmisane i asfaltirane površine, ograde, bandere, kablovi, drveće, kao i polusrušene i poluizgrađene zgrade, gradilišta, skele i očišćeni placevi. Međutim, na njima vidimo i prolaznike i njihovu garderobu, predmete koje nose, zaprežna kola, automobile, bicikle, autobuse, kamione i motocikle, plakate, zastave, grbove, firmopise i reklame, zanatske i trgovačke radnje, kafane...
Resavska ulica
© Foto : Sputnjiku ustupio Muzej grada Beograda/Jeremija Stanojević
Scenografije gradskog života
Te predstave uhvaćene na fotografijama izgledaju kao scenografije gradskog života, primećuje Mihailo Vasiljević u knjizi „Jeremija Stanojević – Fotografije“.
Tako na primer, na fotografiji ugla Skadarske ulice i današnjeg Bulevara despota Stefana vide se dve žene, elegantno odeven muškarac u drugom planu koji korača u pravcu senki dva otvorena prozora na zidu kuće s desne strane, tragovi nečistoća na kaldrmi, više puta popravljana trošna drvena ograda i trouglovi krovova tri skromne prizemne kuće, koji otvaraju centralni prostor za nedavno izgrađenu luksuznu višespratnicu u zadnjem planu. Vidljivi su i mnogi manji detalji, poput lica žene bez šešira, dasaka na provizorno zaštićenom krovu jedne od prizemnih kuća i otvorenog prozora na poslednjem spratu višespratne zgrade.
Mistična veza sa gradom
Nepoznato je koliko je fotografija Stanojević uspeo da napravi do aprilskog bombardovanja 1941. godine, kada je uništena njegova arhiva negativa, čuvana u zgradi Generalštaba.
Više od dve hiljade pozitiva u Muzeju grada Beograda sačuvani su zahvaljujući tome što ih je Stanojević držao u svojoj kući, koja u ratu nije oštećena.
Ono što je danas ostalo od ovog fotografskog opusa predstavlja dragocen priručnik za bolje razumevanje istorije Beograda, ali i kulturne istorije Srbije, Kraljevine Jugoslavije i Balkana.
Pariska ulica
© Foto : Sputnjiku ustupio Muzej grada Beograda/Jeremija Stanojević
Kao osvedočeni „knjiški moljac“, potomak ugledane porodice koja je s obzirom na rodbinske veze sa dinastijom Karađorđević, bila primorana da neko vreme nakon smrti kneza Mihaila Obrenovića živi u inostranstvu, Stanojević je, samodisciplinom uspeo da postane jedan od najobrazovanijih ljudi toga vremena.
Posle završene vojne akademije i nekoliko postavljenja u različitim gradovima, vratio se u Beograd, gde je 1927. godine postavljen za klasnog starešinu na Vojnoj akademiji, a od 1931. za stalnog vojnog profesora, na predmetu „Istorija ratova od 1912. do 1918. godine“, za koji je pripremio i udžbenik. Godine 1938. je postao načelnik Istorijskog odeljenja Glavnog đeneralštaba. Tu je radio do početka Drugog svetskog rata, koji je proveo u zarobljeništvu, a zatim je penzionisan. Preminuo je u Beogradu 1950. godine.
Stanojevićev opus ostaje u mističnoj vezi s gradom koji predstavlja. Čak su podelili i zajedničku sudbinu: jedan deo ove jedinstvene foto povesti nestao je u ruševinama, kao i veliki delom Beograda. Ipak uspeo je da simbolički sačuva grad kome, istorijski gledano, preti večna destrukcija, kako zaključuje Mihailo Vasiljević u knjizi „Jeremija Stanojević - Fotografije“ koja će biti predstavljena 23. februara, u 18 časova, u Konaku kneginje Ljubice.