Kako je nastala, rasla i nestala ruska zajednica u Beogradu i Jugoslaviji
O dolasku, ali i o nestanku Belih Rusa iz Srbije svedoči izložba Istorijskog arhiva Beograda pod nazivom „Ruska emigracija u Beogradu od 1920-ih do 1950-ih“, koja će od 1. do 16. februara biti postavljena u Ruskom domu u Beogradu.
Jedan od autora izložbe i pratećeg kataloga, profesor na Filozofskom fakultetu u Beogradu Aleksej Timofejev, u razgovoru za Sputnjik kaže da je značaj ove izložbe pre svega u tome što ona prikazuje celokupnu zajednicu ruskih emigranata, a ne samo istaknute pojedince, arhitekte, slikare, profesore i druge koji su ostavili trag u zemlji koja ih je primila.
„To je priča o samoj zajednici, o tome kako je nastajala, kako se razvijala i kako je nestala. Priča o njihovom nestanku je, zapravo, i najveća novina. Prethodne reprezentativne izložbe o ruskoj emigraciji mahom su se ticale znamenitih umetničkih dela, zgrada, slika, istaknutih pojedinaca, ali to je kao da pričamo o nekom drvetu iz praistorije govoreći o nafti kao njegovoj korisnoj posledici. Nas je zanimalo kako je to drvo nastalo, kako je raslo i nestalo“, napominje Aleksej Timofejev.
Izložba osvetljava politički, društveni i duhovni život ruskih emigranata, njihovu naučno-kulturnu delatnost, samoorganizovanje i rad u državnoj službi, doprinos u oblasti društveno-humanističkih i prirodno-matematičkih nauka, medicine, arhitekture, umetnosti, ali i položaj ruske emigracije tokom i nakon Drugog svetskog rata, doprinos u borbi protiv okupatora, kao i uzroke njenog napuštanja ovih prostora.
Beograd – pribežište za deset hiljada Belih Rusa
U samom Beogradu je dvadesetih godina prošlog veka pribežište pronašlo oko deset hiljada ruskih izbeglica, u vreme kada je srpska prestonica imala 239.000 stanovnika.
Zahvaljujući sistematskom istraživanju fondova i zbirki u Istorijskom arhivu Beograda, pronađena su brojna svedočanstava o ruskoj emigrantskoj zajednici, a odabrana arhivska građa je dopunjena dokumentima iz drugih ustanova kulture iz Beograda (Državni arhiv Srbije, Narodna biblioteka Srbije, Muzej grada Beograda, Arhiv Jugoslavije, Vojni Arhiv).
Prezentovani materijal je prikazan na 32 izložbena panoa i u dve vitrine. Izložbu prati bogato ilustrovani katalog, odnosno monografija koja, pored kataloškog popisa dokumenata, sadrži i dragocenu uvodnu studiju, čiji su autori, pored Alekseja Timofejeva, Slobodan Mandić, zamenik direktora Istorijskog arhiva Beograda i Milana Živanović, naučni saradnik Instituta za noviju istoriju Srbije.
Sudbina ruske emigracije nakon Drugog svetskog rata
„Ruska emigracija u Beogradu i Jugoslaviji je početkom pedesetih godina mahom nestala, mada su neki otišli i ranije - sredinom i krajem četrdesetih godina. Od pedesetih godina pa nadalje oni, međutim, više nisu bili ruski emigranti, nego ruska manjina. Pomirili su se s tim da su građani Jugoslavije, u skladu sa zakonskim sporazumima koje su tada potpisali Jugoslavija i Sovjetski Savez“, objašnjava Aleksej Timofejev.
Kako su autori naveli u monografiji koji prati izložbu, ruski emigranti su kao društvena grupa počeli da nestaju nakon prodora jedinica Crvene Armije i partizana u Srbiju 1944. godine.
„Mada su 'otići mogli svi', ruski emigranti su se podelili na tri nejednake grupe: jedan deo koji je otišao s Nemcima, većina koja nije imala snage da ponovo krene u izbeglištvo i nadala se privremenosti promena koje su donosili Crvena armija i partizani, i manjina koja je sa zadovoljstvom čekala dolazak Sovjeta, jer je u njemu videla dolazak Rusa“, navode autori kataloga i izložbe.
Krajem rata mnogi ruski emigranti su se zajedno s drugim žiteljima Jugoslavije našli na udaru nove vlasti i njenih službi, suočivši se s progonom, konfiskacijom imovine i drugim oblicima represije.
Mnogi su tada odlučili da napuste Jugoslaviju, nastavljajući onim pravcem kojim se ruska emigracija kretala pre tri decenije i odlazila dalje na Zapad.
„Manji broj Rusa odlučio se za put na istok. U Bugarskoj, Rumuniji ili Mađarskoj proveli su nekoliko godina, do 1954. godine, i u iščekivanju svoje dalje sudbine. Tada su samo pojedinci dobili pravo na povratak u SSSR, bez ograničenja kretanja, dok je većina imala pravo povratka samo u unutršnjost, s višedecenijskom zabranom nastanjivanja u Moskvi i Lenjingradu“, navedeno je u monografiji.
Oni koji su ostali u Jugoslaviji nakon burnog perioda 1944-1954. tiho su odlazili u „senoviti deo ruske parcele na Novom groblju“, ili su se istraumirani iskustvima iz 1944. i 1948. godine stapali s okolinom plašeći se da pričaju svojoj deci pojedinosti iz svojih biografija i krijući od okoline svoje rusko poreklo.