Legenda kaže da je tokom mongolsko-tatarske invazije ceo grad Kitež nestao pod vodom jezera Svetlojar. Postoji verovanje da ga je Bog stotinama, možda i hiljadama godina skrivao od očiju neprijatelja. Smatra se da će se pre ili kasnije pojaviti još jedno naselje u Nižnjenovgorodskoj oblasti ─ drevni grad Kitež ili takozvana ruska Atlantida.
Atlantida je bila potopljena jer su njene stanovnike zbog grehova kaznili bogovi. U Rusiji postoji slična legenda, međutim, ona nema nikakve veze sa gresima. Razloge za potapanje ovog grada trebalo bi tražiti u duhovnoj čistoti njegovih stanovnika.
Prema legendi, tokom mongolskog pohoda na Rusiju Batu Kan je saznao da postoji divan grad Kitež, kojim je svakako želeo da vlada. Ruski zarobljenici odali su Batu Kanu lokaciju Kiteža, jer on sam nikada ne bi stigao do grada kroz guste zavološke šume.
Zaista, bez asfaltiranih puteva i putokaza prilično je teško doći do jezera Svetlojar. Možemo samo da zamislimo koliko je bilo teško doći do tih zabačenih mesta tokom prolećnog otapanja snega ili jesenjeg blata kada asfaltirani putevi nisu postojali.
Ali uprkos gustim šumama, Batu Kan je ipak sa svojom vojskom stigao do obala jezera Svetlojar, gde se nalazi Kitež. Grad nije imao nikakvo utvrđenje, a stanovnici čak nisu hteli ni da se odupru osvajačima. Kada je Kan naredio da se napadne Kitež, sa svih strana su iz zemlje počeli da izviru vodeni potoci koji su u za nekoliko trenutaka progutali čitav grad.
Ronioci su dno jezera Svetlojar više puta istraživali kako bi pronašli legendarni grad Kitež. Sam grad nije pronađen na dnu, ali ipak postoje posredni dokazi koji mogu da govore o istinitosti legende.
Utvrđeno je da je starost jezera oko hiljadu godina, odnosno da je u geološkim razmerama Svetlojar još uvek mlado jezero. U centru jezera nalazi se dublje udubljenje, staro samo 700-800 godina. Ovi datumi se tačno uklapaju u godine Kanove invazije na Rusiju u prvoj polovini 13. veka.
Podaci o istraživanju dna gotovo se poklapaju sa legendom: na obali jezerca nalazio se Kitež-grad, a pre 800 godina jezero je poplavilo grad, o čemu svedoči i udubljenje na dnu. Ipak, ovo je samo jedna od verzija, niko nije isključio mogućnost delovanja kraških vrtača, koje se često nalaze na ovim mestima.
Oko jezera Svetlojar napravljena je staza. Prema predanju, vernici bi trebalo da obiđu jezero jedan ili tri puta, važno je da ne bude dva puta, u smeru kazaljke na satu, čitajući molitve, da bi dobili Božji blagoslov.
Jezero obilazi veliki broj vernika. O tome svedoče ikone vezane trakama za stabla oko jezera i sveće i lampe ostavljene pored krstova. Veruje se da se jezero mora obići sa upaljenom svećom u ruci, a čak i ako se sveća ugasi, ona mora da se ostavi pored krsta na samom kraju staze.
Do jezera Svetlojar može se doći za sat i po automobilom od Nižnjeg Novgoroda ili za šest sati od Moskve.
Pročitajte još: