Bura oko priznavanja autokefalnosti „pravoslavne crkve Ukrajine“ (PCU) se ne stišava, zahvaljujući upravo onome ko je raskolnicima iz Kijeva i darovao tomos o nezavisnosti — carigradskom patrijarhu Vartolomeju.
Od decembra 2018, kada je od dve raskolničke tvorevine političkom voljom tadašnjeg ukrajinskog predsednika Petra Porošenka i Vartolomejevim blagoslovom stvorena PCU, do sada nijedna pomesna pravoslavna crkva nije sledila volju carigradskog patrijarha.
Međutim, 12. oktobra Sinod Atinske arhiepiskopije je na predlog arhiepiskopa Jeronima priznao autokefalnost PCU, a odluka je dobila potvrdu 20. oktobra u Solunu, na liturgiji koju su zajedno služili patrijarh Vartolomej i arhiepiskop Jeronim, gde su u molitvi pomenuli i ime poglavara PCU Epifanija.
Na ono što se dogodilo, oštro je i dramatično reagovao episkop bački Irinej Bulović, naglasivši u saopštenju, koje je istaknuto na veb-sajtu Srpske pravoslavne crkve (te se tako može smatrati i zvaničnim stavom SPC), da se pravoslavni svet nalazi na korak od ambisa raskola.
Uporni i stalni pritisci Fanara, kako se još naziva Carigradska (Konstantinopoljska, Vaseljenska) patrijaršija, na pomesne crkve da priznaju nezavisnost ukrajinskih raskolnika, ipak pokazuju da iza svega stoji nešto više od pukog priznanja autokefalnosti jedne crkve nastale političkom voljom ukrajinskih nacionalista.
Da li bi episkop Irinej, čiji je autoritet u pravoslavnom svetu, prema rečima istoričara Aleksandra Rakovića, jako visok, napisao tako oštro i dramatično saopštenje ukoliko se radi samo o priznanju autokefalnosti PCU?
Ne samo geopolitičke ambicije
Sputnjik je već pisao da autokefalnost PCU i nije prava nezavisnost, jer je ona zapravo postala deo teritorije Carigradske patrijaršije. Međutim, prema rečima našeg sagovornika, protojereja stavrofora i profesora Bogoslovije u Foči, Darka Đoga, ne radi se samo o ambicijama Fanara da nasilno proširi svoju teritoriju.
„Ono što nam često izmiče iz vidokruga, a što je vrlo bitno da se uoči, to je da nije stvar samo u davanju tomosa takozvanoj PCU. Ono što carigradska patrijaršija radi, jeste ozakonjenje njenog novog položaja, njenog novog primata, njenih novih samoproglašenih ovlašćenja da daje autokefalije, da ih ukida, da revidira ljudima istoriju, da revidira način na koji ljudi sami sebe shvataju“, komentariše on.
U slučaju srpske crkve, ove ambicije Fanara (Carigrada) bile su vidljive u nameri da se nametne mišljenje da se ove godine ne slavi 800 godina od autokefalnosti SPC, već od hirotonisanja Svetog Save.
„Carigradska patrijaršija tim aktom, kojim je dala tomos, nije se samo uplela u ukrajinsko crkveno pitanje i počela da interveniše na teritoriji Moskovske patrijaršije. Ona je na taj način ispoljila ’pozajmljenu moć‘, nešto što po prirodi stvari nema, a zbog toga što je drugima geopolitički korisna može da praktikuje. Dajući tomos, terajući i motivišući druge da prihvate to rešenje, zapravo legitimiše svoja nova ovlašćenja da bude nesaborski, nekonsultativni organ u pravoslavlju koji reguliše postojanje i međusobne odnose pravoslavnih crkava“, objašnjava Đogo.
Ambicije Carigrada nisu samo geopolitičke, da razori Moskovsku patrijaršiju, već i da samoj sebi legitimiše moć koju nema i da kroz proces priznavanja PCU ostale pomesne crkve prihvate novi primat Carigradske patrijaršije, zaključuje Đogo.
Specifičan položaj Grčke crkve
Pravoslavna crkva u Grčkoj se nalazi u specifičnoj poziciji, zbog toga što je 36 od 81 njenog episkopa pod kanonskom jurisdikcijom carigradskog patrijarha, objašnjava istoričar Aleksandar Raković. U Sinodu je od 12 episkopa šest pod jurisdikcijom Carigrada.
„To je komplikovana situacija u organizaciji Pravoslavne crkve Grčke, koja je dovela do toga da jednostavno moraju da podlegnu ovim pritiscima, koji su uspostavljeni zbog jurisdikcije Carigrada nad delovima Grčke. Sada je prilika da se ukaže na to da ostale crkve ne moraju da krenu tim putem, zbog toga što one nisu fizički vezane za carigradsku patrijaršiju i ne bi trebalo da budu izložene takvim pritiscima, kao što je izložena Pravoslavna crkva Grčke“, navodi on.
Episkop Irinej je želeo da saopštenjem upozori ostale pravoslavne crkve da ne donose antikanonske odluke.
„Ovo što je vladika Irinej napisao, mislim da se u prvom redu odnosi na grčke crkve, koje još nisu priznale takozvanu autokefaliju Kijeva. Odnosi se, dakle, na Aleksandrijsku patrijaršiju, Jerusalimsku patrijaršiju, na kiparsku Crkvu, a delom i na albansku Crkvu, gde su Grci u većini. Mislim da se ovo odnosi najpre na njih, premda i rumunska Crkva ima vrlo interesantan stav koji bi u perspektivi mogao da vodi ka priznanju takozvane autokefalnosti Kijeva“, napominje Raković.
Raslojavanje pravoslavlja
Vremenom, crkvena situacija će se, prema Đogovoj proceni, raslojavati na one koje će prihvatati novofanarsko viđenje, koje će imati drugačiju teologiju i način funkcionisanja i pravoslavnu crkvu, koja će ostati verna trenutnom stanju.
Postojaće vernici fanarskog pravoslavlja (Carigradska patrijaršija se naziva još i fanarskom, prema imenu istanbulske četvrti gde je smeštena patrijaršija), koji su već ideološki spremni da prihvate carigradski primat.
„Takvi krugovi će se vremenom organizovati u novu crkvenu strukturu. Njoj će Fanar postati funkcionalni, pravni, ideološki i svaki drugi centar. U helenofonim pomesnim crkvama postojaće naročita sklonost da se čitava stvar predoči kao rasno suprotstavljanje Helena slovenskim varvarima i nije isključeno da u helenofonim crkvama bude rasprostranjena ta novofanarska crkvena struktura“, kaže on.
Ono što, međutim, Carigradska patrijaršija ne uspeva da shvati, jeste da i u okviru helenofonih crkvenih struktura ne može nametnuti primat u masovnom obliku — izuzev pojedinih episkopa i teologa, nema volje da se prihvati primat Carigrada.
Zbog toga potez Moskovske patrijaršije, da u molitvenom pominjanju ostave grčke arhijereje koji ne prihvataju novu strukturu, Đogo ocenjuje kao pametan i mudar, jer će u svakom budućem momentu, kada jedna pomesna crkva bude zauzimala stav po pitanju priznanja PCU, omogućiti da sami arhijereji biraju hoće li prihvatiti novofanarsko ili saborno viđenje crkve, kakvo smo imali kroz vekove.
Ono što bi arhijereji koji ostanu verni vekovnom funkcionisanju crkve trebalo da urade, jeste da budu na stalnom zasedanju, kako bi koordinisali međusobne odnose i nerešena pitanja, smatra Đogo.
Istorijski primeri
Primera iz istorije za ponašanje Carigradske patrijaršije nema, ali Đoga, kako kaže, situacija veoma podseća na onu koja je postojala između 8. i 11. veka u odnosima između Rima i pravoslavnih crkava.
„Imate razvoj ideje primata, koja je počela otprilike od 8. veka, koja je takođe imala geopolitičkog sponzora u franačkoj državi Karla Velikog i koja je 1054. otišla u pravcu u kom niko više ne može videti kako bi se moglo pričati o hrišćanskom jedinstvu, jer ideja primata podrazumeva da neko ima vlast nada mnom i kada tu vlast ne želim i ne priznajem. To je ono što Carigradska patrijaršija danas u tekstu tomosa eksplicitno tvrdi, da je carigradski patrijarh glava crkve, što apsolutno ne odgovara istini“, ističe Đogo.
Jedina slična situacija u 20. veku ovoj sadašnjoj dogodila se 1925. godine, kada je Carigradska patrijaršija u molitveno opštenje prihvatila „Obnovljence“, strukturu koju su stvorile sovjetske vlasti, kako bi je suprotstavila Moskovskoj patrijaršiji, priča Đogo.
Razlika u odnosu na ono što se dogodilo 1925. godine, jeste to što nijedna pomesna crkva nije prihvatila stav Carigrada i što je sâm Carigrad kasnije revidirao stav.