Patrijarh Vartolomej je poslao pismo predstojateljima pomesnih pravoslavnih crkava, sa zahtevom da se ova organizacija prizna za kanonsku Pravoslavnu crkvu Ukrajine umesto Ukrajinske pravoslavne crkve, na čijem se čelu nalazi blaženjejši mitropolit kijevski i sve Ukrajine Onufrij.
Za protekla četiri meseca nijedna pomesna pravoslavna crkva nije priznala postupak patrijarha Vartolomeja učinjen uz nedopustivo kršenje crkvenih kanona. Jedan broj crkava zvanično je izjavio da se ne slaže s tim postupkom, da ne priznaje legalizaciju raskolnika, kao i da pruža podršku kanonskoj Ukrajinskoj pravoslavnoj crkvi na čelu s mitropolitom Onufrijem. Druge crkve su sebi dale vremena za analizu situacije. Nijedna nije podržala taj nezakoniti čin koji se dogodio. Zašto?
Prvo, svima je poznato da Ukrajinska pravoslavna crkva objedinjuje većinu pravoslavnih vernika Ukrajine. Ona obuhvata skoro 13 hiljada parohija, više od 200 manastira, njeni pripadnici su milioni vernika. Upravo ona, a ne grupa raskolnika koja je danas dobila legitimitet od strane patrijarha Vartolomeja, predstavlja jedinu kanonsku crkvu Ukrajine, o čemu je više puta javno govorio i sâm patrijarh Vartolomej, poslednji put — u januaru 2016. godine, na Sinaksi predstojatelja pomesnih crkava.
Drugo, Ukrajinska pravoslavna crkva na čelu s blaženjejšim mitropolitom Onufrijem jedina je kanonska crkva Ukrajine. To nije „ruska crkva“, kako je pokušao da je pogrdno nazove odlazeći predsednik P. A. Porošenko. Njeni pripadnici su građani Ukrajine koji su se rodili i odrasli u svojoj zemlji, koji imaju ukrajinska lična dokumenta i koji vole svoju domovinu. Njen administrativni centar ne nalazi se u Moskvi, već u Kijevu. Uprkos tvrdnjama Porošenka, molitve u ukrajinskoj crkvi se ne uznose za rusku vlast i rusku armiju, već za ukrajinsku vlast i ukrajinsku armiju. Samoupravna Ukrajinska pravoslavna crkva ima svu punoću prava koja joj omogućavaju da bude nacionalna crkva svoje zemlje. S Moskovskom patrijaršijom je povezuje duhovno i istorijsko jedinstvo koje datira iz vremena Kijevske Rusije, ali ona nema ni administrativnu, ni finansijsku, niti bilo kakvu drugu zavisnost od Moskve.
Treće, svima je poznato da raskolnička zajednica, koju je danas legalizovao patrijarh Vartolomej, predstavlja konglomerat dveju grupa, od kojih nijedna nije imala kanonsku jerarhiju u trenutku kada ih je Carigrad priznao. Jednu grupu — takozvanu „Kijevsku patrijaršiju“ — predvodi čovek čije su odlučenje od crkve priznale sve pomesne crkve, uključujući carigradsku. Druga grupa potiče od episkopa ruske crkve, kojem je zabranjeno bogosluženje, odnosno lica koje nikada nije imalo ne samo episkopsko, već ni svešteničko rukopoloženje. U narodu takve ljude nazivaju „samosveti“. Do priznavanja te lažne jerarhije došlo je bez adekvatnog ispitivanja njenog porekla i čak bez formalnog ponovnog rukopoloženja, samo na osnovu odluke patrijarha Vartolomeja.
Četvrto, čak i posle sticanja „tomosa“, raskolnička zajednica nastavlja da demonstrira potpuno kanonsko bezakonje, gaženje svih crkvenih pravila. Ta zajednica, koja sebe naziva „Pravoslavnom crkvom Ukrajine“, ima dva poglavara sa skoro istom titulom. Jedan se naziva „mitropolitom kijevskim i sve Ukrajine“, a drugi „patrijarhom kijevskim i sve Rusije-Ukrajine“. Prvi postoji za spoljnu upotrebu, a drugi za unutrašnju. Upravo drugi, a ne prvi, upravlja „Kijevskom mitropolijom“. Evo šta je on nedavno izjavio: „PCU je zvanično priznao vaseljenski patrijarh. Ali u Ukrajini postoji Kijevska patrijaršija. Jer mi nismo zadovoljni statusom mitropolije. Mi preko 25 godina postojimo kao patrijaršija. I narod je izbirao patrijarhe. Ja sam treći patrijarh. A pre mene bili su patrijarh Vladimir i patrijarh Mstislav. Bili su patrijarsi! I stoga smo za Ukrajinu mi patrijaršija. A za spoljni svet, odnosno za pravoslavni svet, mi smo Kijevska mitropolija. Može li takvu dvoglavu hidru priznati ijedna pomesna pravoslavna crkva?
Peto, raskol pokazuje potpunu duhovnu i kanonsku neosnovanost. Pozicije „tomosa“ se dvosmisleno interpretiraju i ne realizuju se. Tako je na primer u „tomosu“ propisano da „Pravoslavna crkva Ukrajine“ ne može obuhvatati parohije van teritorije Ukrajine. Ali sa gledišta lažnog patrijarha Filareta Denisenka, ove parohije mogu da ne istupaju iz takozvane „Kijevske patrijaršije“: „Mi ih ne možemo naterati, ali ih ne možemo ni odbaciti. Pošto one ne žele da odu od nas, mi ih smatramo svojima.“ Dvoglava hidra ne može da nema ni dvostruko knjigovodstvo. Za domaću upotrebu ostaje „Kijevska patrijaršija“ s mrežom „parohija“ u inostranstvu, a za spoljnu „Kijevska mitropolija“ — bez njih.
Šesto, uz podršku vlasti koja je sramotno izgubila izbore, pokrenuta je — i za sada nije obustavljena — kampanja zauzimanja hramova kanonske Ukrajinske pravoslavne crkve od strane pristalica raskola. To zauzimanje se vrši uz upotrebu sile: ljudi sa maskama upadaju u hram, tuku vernike, isteruju sveštenika iz zgrade, proglašavaju sebe njegovim kanonskim vlasnicima. Kako bi na to bezakonje trebalo da reaguje svetsko pravoslavlje? Upravo onako kako su već reagovali patrijarh Teodor, antiohijski Jovan i jerusalimski Teofil, koji su se sakupili na Kipru i zajedno s arhiepiskopom kiparskim Hrizostomom „apelovali ne sve strane da sarađuju radi postizanja, s jedne strane, evharistijskog jedinstva, koje čini punoću crkve u Isusu Hristu, a s druge, zaštite vernika, hramova i manastira od napada i nasilja svake vrste, odakle god da ono dolazi i ma kakvi bili razlozi i motivi koji ih izazivaju.
Donoseći odluku o legalizaciji ukrajinskog raskola, koja je bez presedana, patrijarh Vartolomej je računao na to da će organizaciji koja je stvorena pristupiti arhijereji kanonske crkve i da će tu organizaciju priznati pomesne pravoslavne crkve. Ni jedno ni drugo se nije desilo, „blickrig“ je propao. Umesto da isceli raskol, patrijarh Vartolomej ga je samo produbio, izazvavši opravdano odbijanje svetskog pravoslavlja da prihvati njegove postupke. Ako je ranije kao „prvi među jednakima“ i mogao da igra koordinišuću ulogu u porodici pomesnih pravoslavnih crkava, onda sada, kada se proglasio za „prvog bez jednakih“, on se samostalno lišio uloge takvog koordinacionog centra.
I zato je potpuno prirodno da predstojatelji pomesnih pravoslavnih crkava počnu da traže nove formate za saradnju. A prva lasta je bio sastanak četiri predstojatelja na Kipru. U završnom kominikeu posle sastanaka oni su izjavili: „Pošto je blaženjejši arhiepiskop kiparski Hrizostom obavestio o inicijativi za posredovanje, koju je lično on pokrenuo, tri predstojatelja su se s njom složila, kao i s tim da Njegovo blaženstvo nastavi da je sprovodi u korist jedinstva pravoslavne crkve u Hristu.“
Šta to znači? To znači da će zbog nepostojanja koordinacionog centra, koji zastupa „prvi među jednakima“, pravoslavne crkve učiniti pokušaj da se formira novi centar za saradnju. U tim okolnostima, kada je prvi po diptihu faktički sam napustio svoju ulogu i izolovao se, koordinator svepravoslavnih napora na savladavanju raskola i haotičnog stanja mogao bi da postane i drugi, treći, četvrti, deseti, onaj kome pomesne pravoslavne crkve povere tu misiju, zato što poseduje mudrost i smirenje koje je za nju potrebno, ne pretendujući na primat i vlast.
Kada je u petom veku carigradski patrijarh Nestorije pao u jeres, aleksandrijski patrijarh Kiril je na Trećem vaseljenskom saboru odigrao odlučujuću ulogu u osuđivanju te jeresi. I kada je u 15. veku carigradski patrijarh podržao uniju sa Rimom, drugi istočni patrijarsi nisu priznali taj postupak. Sada, kada se carigradski patrijarh Vartolomej našao na strani raskola, svetsko pravoslavlje nije nikako ostalo obezglavljeno. Carigradski patrijarh nikada nije bio glava Vaseljenske crkve. To je uvek bio i ostao sam Gospod Isus Hristos. I, ako se u katoličkoj tradiciji formirala predstava o rimskom papi kao o vikaru Hristovom, Njegovom zemaljskom zastupniku u pravoslavnoj tradiciji nikada nije bilo takve predstave.
„Pošto je čovek podložan smrti i ne može biti stalni poglavar crkve, naš Gospod Isus Hristos Sâm, kao glava koja drži kormilo upravljanja crkvom i vlada njome preko Svetih otaca.“ Ispod ovih reči su se 1723. godine potpisala četiri istočna patrijarha — carigradski, aleksandrijski i jerusalimski. A 1895. godine, odgovarajući na apel rimskog pape Lava XIII, Sinod carigradske crkve je izjavio: „…Obraćajući se ocima i vaseljenskim saborima crkve prvih devet vekova, mi se uveravamo da se nikada rimski episkop nije smatrao najvišim načelnikom, odnosno poglavarom crkve i da je svaki episkop glava i predstojatelj svoje časne crkve, koji se potčinjava samo sabornim zaključcima i odlukama katoličanske crkve, koje su jedino nepogrešive, pa ni rimski episkop, kako pokazuje crkvene istorija, nikako nije bio izuzetak od toga pravila. On (Isus Hristos) je glava telu crkve. On je početak, prvi koji je ustao iz mrtvih, da u svemu bude prvi.“
Današnja Carigradska patrijaršija se faktički odrekla svepravoslavnog učenja, nedvosmisleno izraženog u tim tekstovima i umislila je da je jedini nepogrešivi poglavar Pravoslavne crkve, koji ima pravo da prima žalbe iz svih pomesnih crkava, da se meša u njihov život, da sudi i uređuje njihove poslove po svom nahođenju i samovoljno. Ali tužno iskustvo voluntarističkog mešanja u situaciju u Ukrajini pokazalo je da, uz puno uvažavanje postojećih institucija koje proističu iz primata časti po diptihu, Punoća svetskog pravoslavlja odbacuje takvo prekoračenje sopstvenih ovlašćenja od strane Carigradske patrijaršije, kao i u prošlosti ona je dosledno odbacivala pokušaje ovih ili onih jerarha da za sebe prisvoje prerogative koje im ne pripadaju.
Raskol ostaje raskol, a pravoslavlje od iskušenja kroz koja prolazi samo jača. To pokazuje primer Ukrajinske pravoslavne crkve, koja danas ide putem ispovedništva, mirno i hrabro odgovara na spoljašnje i unutrašnje izazove. U svom podvigu odbrane istine ona će imati snažnu podršku pomesnih pravoslavnih crkava i upravo će ta konsolidovana podrška na kraju pomoći da se ukrajinski raskol izleči.
Autor je mitropolit volokolamski Ilarion