Srbi i Rilski manastir - najznačajnija pravoslavna svetinja u Bugarskoj

Manastir je osnovao monah otšelnik Ivan Rilski, u vreme vladavine bugarskog cara Petra Prvog (927-968). U početku je Manastir bio skromna zajednica, da bi tokom vladavine predstavnika poslednje bugarske carske dinastije Šišman (14. vek) bio bogato darivan. Takođe, u to vreme sam kult Svetog Ivana je čvrsto ukorenjen, a svi članovi pomenute dinastije nosili ime Ivan.

Prema srednjovekovnoj tradiciji, uloga osnivača i obnovitelja duhovnih mesta bila je rezervisana za vladare, ali od sredine 14. veka ta uloga se prenosi i na vlastelu, koja počinje da podiže nove i obnavlja stare zadužbine drugih ktitora, sebi i članovima svoje porodice u pomen.

Tako je Rilski manastir iznova podignut, na mestu gde se i danas nalazi, zahvaljujući srpskom vlastelinu Hrelji. U istorijskim izvorima Hrelja se spominje kao čovek kralja Stefana Uroša Trećeg Dečanskog. U nekom trenutku tokom vladavine novog kralja Stefana Dušana, Hrelja se odmetnuo od svog sizerena i prešao na stranu Vizantije. Njegova nestalna politika prema susedima navela ga je da se ponovo vrati pod okrilje srpskog vladara, a zauzvrat je kralju Dušanu obećao da će mu ustupiti tvrđavu Melnik, koja se nalazi u današnjoj jugozapadnoj Bugarskoj. Međutim, Hrelja nije dugo ostao u službi srpskog kralja jer se povukao u svoju zadužbinu Rilski manastir, gde je i umro krajem 1342. godine kao monah Hariton, piše portal Srpska srednjovekovna istorija.

Kao novi ktitor Rilskog manastira Hrelja je podigao veliku kamenu kulu sa kapelom posvećenom Hristovom Preobraženju, koja i danas dominira u centralnom delu manastirskog kompleksa. Takozvana Hreljina kula ima četvorougaoni oblik, visoka je 23 metra, sa zidovima debljine oko 2 metra. Služila je prvenstveno kao odbrambena kula tokom nemirnih i opasnih vremena za manastir i sav pravoslavni svet. Mala kapela na petom spratu kule danas je muzej u kome se između ostalog čuva i Hreljina nadgrobna ploča.

Takođe, na južnom zidu kule stoji natpis koji glasi: „Tokom vladavine previsokog gospodina kralja Stefana Dušana, gospodin protosevast Hrelja velikim trudom i troškovima sagradi ovu kulu i posveti je Svetom ocu Ivanu Rilskom i Božjoj majci Osinovici (Odigitriji) godine 6843. indikta petog”.

Uz samu kulu, Hrelja je obnovio manastirske konake i podigao crkvu. Bugarski car Šišman je poveljom izdatom 1379. godine bogato darivao Rilski manastir i potvrdio mu sve privilegije.

Istorija Rilskog manastira se sredinom 15. veka još jednom prepliće sa srpskom istorijom. Naime, kada su monasi saznali da se mošti Svetog Ivana Rilskog nalaze u jednoj srušenoj crkvi u Trnovu, obratili su se za pomoć Mari Branković, ćerki despota Đurđa Brankovića, odnosno udovici sultana Murata Drugog. Zahvaljujući njoj, monasi su dobili dozvolu sultana Mehmeda Drugog da premeste kivot sa moštima svetitelja u Rilski manastir, što su i učinili 1469. godine. Povorka sa moštima koja je prolazila kroz naseljena mesta prerasla je u svečane litije, praćene liturgijama i višednevnim praznicima, a u spomen toj svečanosti, pored puta kojim je povorka prolazila, podignuti su paraklisi sa imenom Svetog Ivana Rilskog.

Hreljin manastir postojao je sve do 19. veka, kada je izgoreo u požaru, a na temeljima starog podignut je nov i veći manastir. U Rilskom manastiru danas se čuvaju ikone, bogato izrezbarena drvena vrata i episkopski tron iz Hreljinog perioda.

Rilski manastir je najveći manastirski kompleks u Bugarskoj, koji i danas rado posećuju pravoslavni hodočasnici kako iz regiona, tako i iz celog sveta. Ta pravoslavna svetinja se od 1983. godine nalazi na Uneskovoj listi Svetske baštine.